Azərbaycan xalq cümhurġYYƏTĠ VƏ qafqaz ġslam ordusu
Yüklə 7,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
27
68.
Ullman R.H. Anglo-soviet Relations. Vol. II. Britain and the Russian Ciwil War. Princeton/ Oxford. 1968. p. 331. 69.
70.
Лавров СВ. Политика Англии на Кавказе..., с. 67. 71.
Азербайджан, 1919, 25 января. 72.
Гражданская война и военная интервенция..., с. 670; Алиев Н.А. Военно-морская история Азербайджана. Баку: Элм, 2002, с. 153-155. 73.
Известия ВЦИК, 1920, 16 июня.. 74.
Дейли Геральд, 1920, 13 ноября. 75.История внешней политики СССР. Том 1.- М., 1976, с. 145-146.
28
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏTĠ (1918-1920) Anar Ġsgəndərov
Birinci Dünya müharibəsi və onun nəticəsi olan fevral burjua inqilabı Rusiyada 300 ildən artıq hökmranlıq edən Romanovlar sülaləsini devirdi, zülm və əsarət altında inləyən məzlum xalqlar öz müqəddəratını təyin etmək imkanı əldə etdilər. О cümlədən Qafqaz cəbhəsində gedən hərbi əməliyyatlar Azərbaycanda iqtisadi, sosial-siyasi həyata ağır təsir göstərməklə bərabər, əsrin əvvəllərindən burada dərinləĢən milli-demokratik prosesi, muxtariyyət ideyasını və son nəticədə müstəqilliyə olan meyli xeyli gücləndirdi. Fevral inqilabından az sonra martın 3-də Rusiya Dövlət Dumasının Güney Qafqazdan olan deputatlarının təĢəbbüsü ilə Tiflisdə Zaqafqaziyanın Ġdarəsi Üzrə Xüsusi Komitə yaradıldı. Bu komitə regionun əsas millətlərini Dövlət Dumasında təmsil edən deputatlardan ibarət idi. Komitəyə V.Xarlamov sədr, M.Papacanov, M.Cəfərov, K.AbaĢidze və P.Pereverzev üzv təyin edildilər. Müvəqqəti hökumətin qərar və təlimatlarına uyğun olaraq komitəyə Güney Qafqazda geniĢ hüquq və sə-lahiyyətlər verildi. Yəni, Zaqafqaziyanın Ġdarəsi Üzrə Xüsusi Komitə Müvəqqəti hökumətin idarə orqanı funksiyasını yerinə yetirməyə baĢladı. Lakin xüsusi Zaqafqaziya Komitəsində Güney Qafqaz xalqları bərabər təmsil olunmadığı və aqrar məsələdə ardıcıl mövqe tutmadığına görə əhali ona etimad göstərmədiyi üçün о güclü dövlət orqanı funksiyasını yerinə yetirə bilmədi. 1917-ci il martın əvvəllərində Bakıda Müvəqqəti hökumətin ali hakimiyyət orqanı kimi Ġctimai TəĢkilatların Ġcraiyyə Komitəsi yaradıldı. Buraya həm fəhlə deputatları sovetlərinin, həm də Ģəhər dumasının və ictimai təĢkilatların nümayəndələri daxil oldu. Ġcraiyyə Komitəsinə azərbaycanlı əhalinin təmsilçiləri M.H.Hacinski və M.Ə.Rəsulzadə seçildilər. Rusiyanm baĢqa sənaye mərkəzlərində olduğu kimi Bakıda da fəhlə və əsgər deputatları sovetinin yaradılmasına baĢlandı. 1917-ci il martın 7-də 52 deputatdan ibarət Bakı Deputatları Soveti formalaĢdı. Sovetin tərkibi qeyri-azərbaycanlılardan ibarət idi. Bakı Sovetinə qiyabi olaraq S.ġaumyan sədr seçildi. Güney Qafqazın baĢqa Ģəhərlərindən fərqli olaraq Bakıda sovet nisbətən güclü idi. Müvəqqəti hökumətin milli proqramını Rusiyanın bölünməzliyi prinsipi təĢkil edirdi. Daha nüfuzlu partiyalar olan kadet, eser və menĢeviklər milli məsələnin həllini gələcəkdə çağırılacaq Müəssislər Məclisinə həvalə edir, burada milli-mədəni muxtariyyət prinsiplərini müdafiə edəcəklərini bəyan edirdilər. Fevral inqilabından sonra açıq fəaliyyətə keçmiĢ Müsavat partiyası Azərbaycanda siyasi qüvvələr arasında daha çox diqqəti cəlb edirdi. Müsavat partiyası federativ Rusiya tərkibində Azərbaycana milli-ərazi muxtariyyəti və 20 yaĢına çatmıĢ azərbaycanlı vətəndaĢlara seçki hüququ verilməsi ideyasını irəli sürürdü. Gəncədə N.Yusifbəylinin baĢçılıq etdiyi Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyası, Əlimərdan bəy TopçubaĢovun və Fətəli xan Xoyskinin baĢçılıq etdikləri Müstəqil Demokratik qrup RSDFP-nin yerli təĢkilatı - Hümmət və Ġttihad partiyası fəaliyyətlərini geniĢləndirdilər. N.Yusifbəylinin rəhbərlik etdiyi partiya Rusiya dövlətinin muxtar ərazilərin federasiyasına çevrilməsi ideyası ilə çıxıĢ edirdi. Ġttihadi- Ġslam partiyasının əməli fəaliyyətinin və nəzəri baxıĢlarının bünövrəsi islama əsaslanan ittihad - birlik idi. Ġslamı yalnız din deyil, siyasi, iqtisadi, hüquqi, mənəvi norma kimi qiymətləndirən ittihadçılar, onu müsəlman həyatının özülü, əsas strukturu hesab edir, inkiĢaf yolunu isə məhz islam normalarını təkmilləĢdirmək vasitəsilə həyata keçirməkdə görürdülər. Milli qüvvələrin Azərbaycanın gələcəyinə münasibəti aprelin 15-20-də (1917-ci il) Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında açıqlandı. Qurultay Qafqaz müsəlmanlarının Müvəqqəti hökumətə, habelə müharibəyə və Rusiyanın digər xalqlarına münasibəti məsələlərini müzakirə etdi. Qafqaz müsəlmanlarının qurultayı Rusiya müsəlmanlarının siyasi həyatında mühüm rol oynadı, siyasi hadisələrin həmin mərhələsində onların mənafelərini ifadə edərək, Rusiya müsəlmanları üçün milli hərəkatın gücləndirilməsi yollarını, demokratik respublika prinsiplərinə söykənən dövlət quruluĢu seçimini müəyyənləĢdirdi. Müsavat və Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyaları Rusiyanın demokratik federativ respublikaya çevrilməsi və Azərbaycana geniĢ ərazi - milli muxtariyyətinin verilməsi haqqında qərar layihəsi ilə çıxıĢ etdilər. Lakin islamçılar (ittihadçılar), sosialistlər, bolĢeviklər və menĢeviklər Rusiyanın ərazi bütövlüyünün qorunmasına tərəfdar çıxdılar.
Tarix elmləri doktoru, professor, Bakı Dövlət Universiteti. Yüklə 7,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|