112
zamanda "İskəndərnamə"də Nüşabənin İskəndəri, "Xosrov və Şirin"də Məhin
banunun Xosrovu, "Leyli və Məcnun"da Leylinin atasının gələn elçiləri
qarşılaması və s. bu kimi təsvirlərə yer vermişdir. Nizami Gəncəvinin təsvirlərində
qonaqpərvərlik Azərbaycan xalqının məişətində adi hal alan adət kimi açıq-aydın
nəzərə çarpır və şair ona böyük rəğbət bəslədiyini aydın büruzə verir.
"Xosrov və Şirin" əsərində
qonaqlar
üçün
açılan
bol
yeməklərlə dolu süfrədən bəhs
edərkən şair göstərir ki, yemək
süfrəsində inək, qoyun, quş və
balıq ətindən hazırlanmış müxtəlif
çeşidli yemək növləri vardır[9].
"İskəndərnamə" poemasında da
qonaqlıq süfrəsində
müxtəlif çeşidli
yeməklər, meyvələr, badamlı halva,
hətta şərab və s. olduğu təsvir
edilir[10]. Həmin əsərdə həmçinin,
şair yenə də qonaqlıq süfrəsindən
bəhs edərək burada toğlu ətindən
hazırlanmış yeməklər, süfrənin
bərəkəti sayılan uzun və dəyirmi
çörəklər, məsus və riçal, paxlava,
halva və şərbət olduğunu göstərir.
Orta əsrlərdə elə bir müəllif yoxdur
ki, qonaqdan bəhs edərkən ona
süfrə açılmasının vacibliyini qeyd
etməmiş olsun. Məsələn, XII əsrin
görkəmli şairi Əfzələddin Xaqani yazır:
Səhər-səhər süfrə döşə, huri sənə mehman gələ
Və yaxud:
Gəzirəm bir qonaq ki, süfrəsinə
Ola layiq bu can, tapmayıram (11).
XIII əsrə aid müəllifi bəlli olmayan “Dastani-Əhməd Hərami” dastanında isə
belə deyilir:
Bişirdi xoş təamlar həm buyurdu,
Qonaqlıq etdi, acları doyurdu (12).
Şeyx İbrahimin qonaqpərvərliyindən orta əsr müəllifi Şərafəddin Yəzdi də bəhs
edir. “O yerdə Şeyx İbrahim bir münasib ziyafət tərtib verdi. Həmişə və dövlətin
səadətli dövrlərində, ona köməkçi olduğu kimi, hərənin özünə layiq peşkəşlər təqdim
edib yaxşı bir qul olmaq mərasimini yerinə yetirdi”(13). Bu məsələni digər bir orta əsr
müəllifi Xandəmir də qeyd edir. O, Şeyx İbrahimin hədiyyə və sovqatlarla
113
sahibqıranın (Əmir Teymur nəzərdə tutulur – Ş.B.) hüzuruna gəlməsindən bəhs edir
(14). Görkəmli Aəzrbaycan şairi İmaməddin Nəsimi də “əkrim o əz zeyfə”, yəni
“qonağa hörmət et” deyir (15). Başqa bir yerdə isə şair “Xidmətə bel bağladım
mehmanı gözlər gözlərim” dedikdə də qonağa xidmətin əsas və vacib məsələ
olduğunu vurğulayır (16).
Azərbaycanda qonağa həmişə böyük hörmət, diqqət və qayğı
göstərildiyindən, hər bir evdə rahatlıq tapmasına lazımi şərait yaradılmışdır. Hər bir
ailə qonağı böyük hörmətlə qarşılamağı, saxlamağı və yola salmağı özünə borc
bilir,
şərəf sayırdı. Qonaqpərvərlik adəti təkcə tanışlar arasında geniş yayılmış adət olaraq
qalmırdı, o
həmçinin qəriblər, tamamilə
tanış olmayan adamlar və səfərə çıxan
səyyahlar üçün də tətbiq edilirdi (171). Bu
məsələni öz əsərində şərh edən Aleksandr
Düma göstərir ki, Azərbaycan ərazisində
olduqları zaman yerli əhalidən bir dəstə ilə
rastlaşarkən
onlar
tərəfindən
qonaqpərvərlik əlaməti olaraq ona ilk
növbədə duz-çörək təklif edilmişdir.
Vidalaşarkən səmimiyyətlə əllərini sıxıb
ayrıldıqda dəstənin başçısı yenə
qonaqlara duz-çörək təklif etmiş, həmçinin
onların axşam və səhər yeməklərinin
qayğısına qalmışdır[18]. Bu onu göstərir
ki, Azərbaycanda qonaqpərvərlik insanların
daxili tələbatından irəli gəlir. Yəni
qonaq
şəxsən
dəvət
edilib-
edilməməsindən, ev sahibinin onu
tanıyıb-tanımamasından asılı olmayaraq,
hər kəs ölkəsinə gələn ziyarətçiyə öz
qonağı kimi baxmış, onu
səmimiyyətlə qarşılayıb yola salmağı özünə borc bilmişdir.
Xalqımızı fərqləndirən cəhətlərdən biri də məhz budur.
Səfər boyu onları müşayiət edən bələdçi barədə də fikir söyləməyi unutmayan
A.Düma belə yazır: "Dərbənddən bura qədər xidmətimizdə duran, bizi heç bir şeydən
korluq çəkməyə qoymayan azərbaycanlı bələdçimiz yanımızda idi. İnsafla demək
lazımdır ki, o, üzərinə düşən məsuliyyətli işin öhdəsindən layiqincə gəlirdi"[19]
Göründüyü kimi, səfərə gələnlərin ixtiyarına hətta bələdçi belə verilirdi.
Ölkəni tanımadıqlarına, yollara bələd olmadıqlarına görə, təbii ki, səyyahlara
xüsusi diqqət və qayğı əlaməti olaraq yollarını rahat davam etdirə bilmək üçün onlara
bələdçi vacib idi. Bələdçi də bütün yol boyu qonaqları sadəcə olaraq müşayiət etməklə
kifayətlənmir, eyni zamanda onların ərzaq tədarükünün görülməsilə məşğul olur və
digər işlərdə yardımçı olurdu.
114
Kastiliyadan Əmir Teymurun sarayına səfir gəlmiş XV əsr ispan diplomatı
Klavixonun qonaqpərvərlik haqqında məlumatı da diqqəti cəlb edir. O göstərir ki,
burada adət belədir ki, gələn adamlar atdan düşən kimi xalça üstündə oturmalıdır və
dərhal onun hüzuruna hər evdən müxtəlif yeməklər gətirilir. Yeməklər adətən
düyüdən hazırlanırdı. Klavixo göstərir ki, orada səyyahlar və tacirlər qalmaq üçün
xüsusi evlər var və adət belədir ki, hər kim gəlsə, ona hədiyyələr təqdim edilir. Sonra
müəllif bələdçidən də söhbət açaraq qeyd edir ki, belə bələdçilər qonaqları həm də
ərzaqla təmin edirdilər. Klavixo Əmir Teymurun gələn elçiləri xoş sözlərlə, yüksək
səviyyədə qarşılamasından söhbət açaraq göstərir ki, onların şəninə böyük qonaqlıq
verilir və təqdim olunan yeməklər müxtəlif çeşiddə olurdu. O, elçilərin Teymura yun
və ipək parçadan hazırlanmış paltarlar və qılınc bəxş etdiyini göstərir[20].
Azərbaycanda belə bir ənənə hökm sürür ki, yoldan ötən, tamamilə yad bir
adam belə qonaq olduğunu bildirsə, ev sahibi ona canla-başla qulluq göstərməlidir.
Çox vaxt qonağı yalnız ev sahibi deyil, onun qohum-əqrəbası da evinə dəvət etməyi
özünə borc bilir.
Ailə üzvlərinin hamısı qəfil gələ biləcək qonağın qarşılanmasına həmişə hazır
olurdular. Yüksək səviyyəli qonaqların qarşılanması üçün atlı dəstəsi göndərilirdi.
Xüsusi diqqət mərkəzində olan xarici müsafirləri qonaq düşdükləri yerin bütün şan-
şöhrət sahibi olan adamları görməyə gələr və onu təkidlə öz evlərinə dəvət etməyə
çalışardılar. Həyatı təhlükədə olub imdad diləyən qonağın sağlığının keşiyində
durmaq üçün ev yiyəsi gözətçi belə qoyurdu. Qonağı evin bütün sakinləri yola salırdı.
Ev sahibi uğurlanan qonağa bir qədər də qalmasını təklif edirdi. Ev sahibi hörmət
əlaməti olaraq nəzərləri ilə yola düşən qonağı gözdən itincəyədək müşayiət edirdi.
Azərbaycan ailələrində evə gələn qonaq üçün ya ayrıca bir tikili, ya da evin bir
otağı hazır saxlanılırdı. Gələn qonağın atı vardısa, ilk növbədə onun atının cilovu
tutulur və atı lazımi yerə bağlayırdılar. Hətta atın dincəlməsi üçün lazımi tədarük
görülürdü. Ümumiyyətlə, qonağı çoxlu sualla yormaq, gəlişinin məqsədini soruşmaq
və nə zaman gedəcəyi ilə maraqlanmaq ev sahibi üçün ədəbdən kənar sayılırdı.
Qonaqlar yemək-içməklə, otaqla və yataqla təmin olunurdular. Onlar üçün ayrılmış
qonaq otağı ev sahibi tərəfindən daha gözəl, yaraşıqlı və səliqəli bəzədilir. Yalnız öz
şəxsiyyəti barədə məlumat verdikdən və gəlişinin məramını bəyan etdikdən sonra
ailənin bütün üzvləri ona lazım olan şeylərin əldə edilməsi işində yardımçı olub, öz
kömək əllərini uzadırlar.
Aydındır ki, qonaqların rahatlığının təmin olunması, hər şeyin nizama
salınması, yemək tədarükünün görülməsi, səliqə-sahman yaradılması bir adamın
öhdəsinə düşmürdü. Evin nizama salınmasında, qonaqların qəbul edilməsində ailə
üzvlərinin hərəsinin özünəməxsus vəzifəsi vardı.
Hələ qədim zamanlardan evə gələn qonaq süfrənin yuxarı başında
əyləşdirilirdi. Onun yanında isə evin böyüyü, ehtiram sahibi ağsaqqallar və hörmətli
şəxslər oturardılar. Söhbəti yalnız böyüklər apara bilərdilər. Qonaqlıq zamanı məclis
başında çox danışmaq düzgün sayılmırdı, belə ki, məclisdə hər kəs öz yerini bilməli
Dostları ilə paylaş: |