Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

80 
 
Nuxa qəzasında 10-na qədər qaçaq dəstəsi fəaliyyət göstərirdi. Kəndlilərlə fəhlələr 
arasında əlaqə çox zəif idi. 
Millətlərarası  münaqiĢələr:  Milli-azadlıq  hərəkatının  qızğın  çağında 
Azərbaycan xalqı erməni-daşnak təhlükəsi ilə üzləşdi. 
XX  əsrin  başlanğıcında  erməni  millətçilərinin  «Böyük  Ermənistan» 
uğrunda  hərəkatı  gücləndi.  «Daşnaksütyun»  partiyasının  başçılıq  etdiyi  bu 
hərəkatın  mahiyyəti  Türkiyə,  Azərbaycan,  Gürcüstan  və  İran  əraziləri  hesabına 
erməni dövləti yaratmaqdan ibarət idi. 
Mərkəzi Tiflisdə yerləşən «Daşnaksütyun»un Zaqafqaziyanın çox yerində, 
o  cümlədən  Azərbaycanın  Bakı,  Gəncə,  Şuşa  və  bir  sıra  başqa  şəhərlərində 
təşkilatları  vardı.  Təşkilatlardan  ən  güclüsü  Bakıda  yerləşirdi.  Burada  iqtisadi 
cəhətdən  çox  güclü  olan  erməni  kapitalistləri  daşnak  partiyasına  geniş  maliyyə 
yardımı göstərirdilər. 
XX  əsrin  əvvəllərində  daşnaklar  Zaqafqaziyada  yaşayan  ermənilər 
arasında  azərbaycanlılar  əleyhinə  düşmənçilik  kampaniyasını  daha  da 
genişləndirdi,  erməni  əhalisindən  vəsait  toplanışını  son  dərəcə  sərtləşdirdilər. 
Əvvəllər  vəsait  toplanışı  könüllü  şəkildə  aparılırdısa,  indi  tələb  olunan  məbləği 
verməkdən  boyun  qaçıranları  hətta  ölüm  cəzası  gözləyirdi.  Daşnaklar  əsl  mətləbi 
gizlədərək  deyirdilər  ki,  guya  həmin  vəsait  Türkiyədəki  ermənilərin  hərəkatına 
kömək məqsədilə toplanır. 
Erməni-müsəlman  ədavətinin  qızışdırılmasında  erməni  kilsə  xadimləri 
mühüm rol oynayırdılar. Onlara Eçmiədzindən (Üç kilsə) ümumi rəhbərlik edilirdi. 
Erməni  kilsəsinin  fəaliyyətini  dərindən  öyrənmiş  bir  rus  diplomatı  yazırdı: 
«Erməni  din  xadimlərinin  fəaliyyəti  «Allah  kəlamını»  çatdırmaqdan  çox, 
müsəlmanlarla xristianlar arasında nifaqı qızışdırmaqdan ibarətdir». 
Erməni  kilsələri  əslində  hərbi  sursat  cəbbəxanasına  çevrilmişdi.  1906-cı 
ildə Şuşada iki kilsənin yeraltı qatından çoxlu miqdarda tüfəng, güllə, top, bomba, 
dinamit və başqa hərbi sursat gizlədilmiş silah anbarları aşkara çıxarılmışdı. 
Daşnakların  məqsədi  azərbaycanlıları  yaşadıqları  doğma  torpaqlardan 
zorla qovub çıxarmaq və həmin yerlərdə erməni əhalisi yerləşdirməkdən ibarət idi. 
Onlar  öz  planlarını  həyata  keçirmək  üçün  Rusiyanın  köməyinə  bel  bağlayırdılar. 
Daşnak  liderlərindən  biri  Xatisov  gizlətmədən  deyirdi:  «Bu  daşnaksütyun 
Rusiyanın  böyük  şəxslərinin,  generallarının  və hətta  Qafqaz  canişini həzrətlərinin 
fikir  və  əqidələrinə  qulluq  edir  və  on  beş  ildir  ki,  təşkil  olunub  və  onun  qoşunu, 
xəzinəsi  və  soldatı  da  vardır».  Erməni  millətçiləri  açıq  çıxış  etmək  üçün  əlverişli 
fürsət gözləyirdilər. 
Belə fürsət 1905-1907-ci illər inqilabının başlanması ilə ələ düşdü. 
1905-ci il fevralın əvvəlində erməni millətçiləri Bakıda iki azərbaycanlını 
qətlə  yetirdilər.  Bu  terror  aktı  şəhərdə  fevralın  6-dan  9-dək  davam  edən  erməni-
müsəlman  qırğınına  səbəb  oldu.  Yüzlərlə  adam  öldürüldü  və  yaralandı.  Şəhərdə, 

---

81 
 
onun  ətrafında  çoxlu  ev,  dükan  və  müəssisə  qarət  edilib  dağıdıldı,  buruqlar 
yandırıldı. 
Çar hökuməti kazak və polis qüvvələrini hadisə yerindən mümkün qədər 
uzaq  saxlamağa  çalışaraq,  vuruşan  tərəflərin  taleyini,  əslində,  onların  özlərinə 
tapşırmışdı. 
Çar hökumətinin yeri düşdükcə daşnaklara kömək etməsinə baxmayaraq, 
ermənilər  sayca  onlardan  qat-qat  üstün  olan  müsəlmanların  ciddi  müqavimətinə 
rast gəldilər. 
Münaqişənin  ilk  anından  hər  iki  tərəfə  bütünlüklə  aydın  oldu  ki,  çar 
hökuməti  millətlərarası  toqquşmaların  nəinki  qarşısını  almaq  istəmir,  əksinə, 
ölkədə  milli-azadlıq  hərəkatını  və  inqilabi  mübarizəni  boğmaq  üçün  bu 
qarşıdurmadan istifadə  etmək niyyətindədir.  Daşnakların  ifrat  separatçılıq  planları 
mütləqiyyətin  ürəyincə  olmasa  da,  çarizm  aldığı  ağır  zərbədən  özünə  gələnədək, 
ona  məzhəbcə  yaxın  və  davakar  erməni  millətçilərinə  müxtəlif  vədlər  verməklə, 
onlardan  faydalanmağa  çalışırdı.  Belə  ki,  az-çox  əhəmiyyətli  fəhlə  tətili,  yaxud 
nümayiş tapmaq olmazdı ki, daşnaklar özlərinin pozuculuq fəaliyyətləri ilə çarizmə 
xidmət göstərməmiş olsunlar. 
Bakıda qanlı  fevral  hadisələri  ilə  başlanan  erməni-müsəlman  münaqişəsi 
tezliklə  Zaqafqaziyanın  başqa regionlarına  da  yayılaraq, iki  ilə  qədər  davam  etdi. 
Bu münaqişələrə zorla cəlb edilmiş zəhmətkeş kütlələr olmazın müsibətlərə məruz 
qaldılar. 
Terror, qətl-qarət erməni ekstremistlərinin başlıca mübarizə üsulu idi. 
Azərbaycanın əsas yaylaqları ölkənin qərbində, ermənilərin yığcam halda 
yaşadıqları  səfalı  dağ-ətəyi  ərazilərdə  yerləşirdi.  Ermənilər  köç  aparan  müsəlman 
çobanlarına hücum edərək onları öldürür, heyvan sürülərini qovub aparırdılar. 
Daşnak  hərbi  hissələri  çar  ordusunda  və  başqa  ordularda  xidmət  keçmiş 
erməni  döyüşçülərindən  ibarət  idi.  Onlara  erməni  general  və  zabitləri  başçılıq 
edirdilər. Ermənilərin müasir silahları, hətta topları da vardı. 
Çar  hökumətinin  müsəlman  əhalisindən  əsgər  çağırmaması  öz  acı 
bəhrəsini  verdi.  Hərbi  təlim  görməmiş  azərbaycanlılar  müsəlləh  daşnak 
qüvvələrinə  qarşı,  yaxşı  halda,  ov  tüfəngləri  ilə,  ata-babadan  qalma  çaxmaqlı 
tüfənglərlə,  xəncər-qılıncla  və  əllərinə  keçən  başqa  əşyalarla  müqavimət 
göstərirdilər. 
Erməni-müsəlman  toqquşmaları,  xüsusən,  erməni  əhatəsində  olan,  yaxud 
İrəvan  quberniyası  ilə  qonşu  ərazilərdə  yaşayan  azərbaycanlılar  üçün  son  dərəcə 
faciəvi  oldu.  Bu  yerlərdə  daşnak  terrorçularından  qorxan,  çox  zaman  onlardan 
rüşvət alan çar məmurları və hərbçiləri erməni millətçilərinin tərəfini saxlayırdılar. 
1905-ci il mayın 11-də gecə ermənilər Naxçıvan şəhərini atəşə tutub, qətl-
qarətə  başladılar.  Azərbaycanlılar  bu  zaman  şəhərdə  olan  İrəvan  vitse-
qubernatoruna  ermənilərin  düşmən  hərəkətlərindən  şikayət  etdilər.  Vitse-
qubernator  şikayətçilərə demişdi ki, «əgər onlar sizə atəş açır, siz də tutub onların 

---