Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

86 
 
vermişdi. İrəvandan,  Gəncədən  və  başqa  yerlərdən, hətta Türkiyənin  itaəti altında 
olan ərazilərdən tezliklə Şuşada yeddi min silahlı erməni döyüşçüsü cəmləşdirildi. 
Onların altı ədəd topu da vardı. Bundan əlavə, beş topla 850 rus kazakı və yüzlərlə 
ermənipərəst  rus  da  hazır  vəziyyətdə  idi.  Müsəlmanlara  qarşı  silahlıların  ümumi 
sayı 12 min nəfərə çatırdı. 
1906-cı  il  iyunun  12-də  erməni  millətçiləri  rus  hərbçiləri  ilə  birlikdə 
fiinəkarlıq  edərək,  bir  erməni  keşikçisini  öldürüb  müsəlman  məhəlləsinə  atır  və 
həmin  məhəllə  səmtindən  erməni  tərəfinə  bir  neçə  atəş  açırlar.  Bu  xəbər 
Qalaşçanova çatan kimi dərhal şəhərin müsəlman yaşayan Köçərli məhəlləsini topa 
tutmaq əmrini  verdi. Müsəlmanların üzərinə güclü hücum başlandı. Müsəlmanlar 
böyüklü-kiçikli,  kişili-qadınlı  ayağa  qalxaraq,  ermənilərin  və  kazakların  bütün 
həmlələrini dəf etdilər. Vuruşmanın üçüncü günü bir neçə yüz müsəlləh müsəlman 
könüllüsü sursatla Şuşaya daxil oldu. 
Altı  gün  davam  edən  qanlı  çarpışma  daşnak-rus  fitnəkarlarının  tam 
məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Ayın 18-də müsəlmanların cəlladı Qalaşçanovun özü 
döyüşən tərəflərin barışığa gəlmələri üçün vasitəçilik etməyə məcbur oldu. 
Şəhərdə çoxlu ev, dükan qarət edilib yandırıldı. Müsəlmanlardan 30 nəfər, 
ermənilərdən isə bundan xeyli çox adam öldürülmüşdü. Öldürülənlər arasında hələ 
30 nəfərədək kazak və rusun meyiti vardı. 
Müsəlmanlar  rus  generalı  Qalaşçanovun  xəyanəti  barədə  yuxarılara  çox 
yazdılar. Dövlət onu vəzifəsindən çıxarıb geri çağırmaqla kifayətləndi. Az sonra o, 
Tiflisdə naməlum şəxs tərəfindən atılan iki güllədən aldığı yaradan öldü. 
1906-cı  il  avqustun  9-da  ermənilər  Zəngəzur  qəzasında  dörd  müsəlman 
kəndini  tutub  qılıncdan  keçirdilər.  Bu  kəndlərin  erməni  qətlindən  salamat  qalmış 
adamları  qaçaraq  qonşu  Saqqarsu  kəndinə  doluşdular.  Ertəsi  gün  sübh  çağı 
Saqqarsuda  olanlar  «Ya  Əli,  ya  Əli»  çağıra-çağıra  gələn  böyük  bir  dəstəni 
müsəlman  könüllüləri  bilib  sevinclə  onlara  doğru  yüyürdükdə,  donunu  dəyişmiş 
erməni  qatillərinin  yaylım  atəşi  ilə  qarşılandılar.  Müsəlmanların  dəhşətli  qırğını 
başlandı. Canını qurtara bilənlər dağa-daşa səpələndilər. Bəziləri qaçaraq, özlərini 
bir təhər Ordubad şəhərinə yetirdilər. 
Saqqarsu  faciəsindən  bir  neçə  gün  sonra,  kəndin  ətrafında  bir  iri  daşın 
arxasından  60  nəfərdən  artıq  qadın  və  uşağın  öldürülərək  üst-üstə  qalanmış 
meyitləri tapıldı. Başqa bir yerdə palazı kənar etdikdə, altından 15 uşağın kəsilmiş 
başları  və  doğranaraq  bir-birinə  qarışmış  bədənləri göründü.  Bir  qədər  aralı  çoxlu 
qadın və uşaq meyitləri tökülüb qalmışdı. 
Ümumiyyətlə,  avqustun  9-dan  15-dək  Zəngəzurda  davam  edən  qırğın 
nəticəsində  200 nəfərdən artıq  müsəlman qətlə  yetirildi,  22  müsəlman  kəndi talan 
edilib dağıdıldı. 
Ordubad  camaatı  Zəngəzurda  ermənilər  tərəfindən  törədilmiş  vəhşiliklər   
haqqında  həm  İrəvan,  həm  də  Yelizavetpol  general-qubernatorlarına  yüzə  qədər 

---

87 
 
teleqram vurdular. Lakin çar hökuməti heç bir  tədbir görmədi. Onda ordubadlılar 
caniləri özləri cəzalandırmağı qərara aldılar. 
Sentyabrın  16-da  Ordubaddan  və  Zəngəzurun  erməni  təcavüzünə  məruz 
qalmış  müsəlman  kəndlərindən  Saqqarsuya  iki  minə  yaxın silahlı  toplandı.  Onlar 
daşnak qüvvələri üzərinə hücum etdilər. Ermənilər davam gətirməyərək, tutduqları 
müsəlman kəndlərini buraxıb qaçdılar. Bu zaman beş yüz nəfərlik hökumət qoşunu 
hadisə  yerinə  gəlib  çıxdı.  Ev-eşiklərindən  didərgin  düşən  adamlar  hökumət  hərbi 
qüvvələrinin müşayiəti ilə öz doğma yurdlarına qaytarıldılar. 
1906-cı  ilin  payızında  erməni  ekstremist-separatçılıq  hərəkatı  söndü.  İki 
ilə  yaxın  davam  edən  erməni-müsəlman  münaqişələri  zamanı  minlərlə  adam 
öldürüldü və yaralandı. Bakı, Şuşa, Naxçıvan, Gəncə şəhərlərində böyük dağıntılar 
törədildi. Azərbaycanlılar yaşayan yüzlərlə kənd talan edildi və yandırıldı. 
 
 
SƏNƏDLƏR 
 
1-ci  sənəd 
 
Ġ. ZĠYADXANOVUN  I  DÖVLƏT DUMASINDA 
NĠTQĠNDƏN 
 
«...İndi bizim üçün də hərəkətə gəlmək zamanı gəlmişdir, biz də bundan 
sonra  susmamağa  qərarlıyıq.  Zaqafqaziya  torpaqları  100  il  bundan  əvvəl  ruslar 
tərəfindən işğal edilmişdir. Bu yüz il içində biz müsəlmanlar həmişə əsir müamiləsi 
görmüş  və  bu  sifətlə  hər  cür  təqibata  məruz  qalaraq,  hər  cür  haqq  və  hüquqdan 
faydalanmaz  kölə  vəziyyətinə  endirilmişik.  Sözün həqiqi mənasında  100  il  içində 
biz  gözləri  hər  şeyi  görən  hökumətin  şiddətli  və  əleyhimizə  mənfi  düzəltmələri 
altında  yaşadılmışıq.  Siyasi,  sosial  və  iqtisadi  sahənin  hansı  sahəsi  ələ  alınırsa-
alınsın,  hər  birində  bizim  haqqımızda  haqsızlığın  hökm  sürdüyünü  görmüş 
olacaqsınız.  Ölkəmiz  istila  edilər-edilməz,  dərhal  milli  varlığımıza  təcavüzə   
qalxışıldı.  Dinimizə  və  müqəddəslərimizə  müdaxilə  edildi,  din  xadimlərimizin 
seçilməsinə mane olundu, bizə hökumət tərəfindən 20 manat maaş alan müsəlman 
mollaları göndərildi. 
...Bələdiyyəyə  gəlincə  biz müsəlmanlara,  mövcud  üzvlərin sayının  ancaq 
beşdə  birini  seçmək  haqqı  tanınmışdır.  Son  zamanlarda  isə,  şəhərin  sakinlərinin 
əksəriyyəti müsəlman olduğu halda, mövcud bələdiyyə üzvləri sayının yarısı qədər 
üzv  seçmək  haqqı  tanınmışdır.  Xalq  təhsili,  əsas  olaraq  maarif  müəssisələrindən 
danışmağa  dəyməz.  Çünki  bizim  kəndlərin  məktəbi  yoxdur.  Çoxlu  insanların 
yaşadıqları məntəqələrin 100 kilometr sağına, soluna, önünə və arxasına gedilərsə, 
bir məktəbə belə rast gəlməzsiniz. Halbuki, bizdən maarif işləri vergisi toplanılır... 

---