Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

92 
 
1913-cü  ildə  Romanovlar  sülaləsinin  300 illiyi  münasibətilə  verilən əhv-
ümumidən sonra Vətənə qayıdan M. Ə. Rəsulzadə «Müsavat» partiyasına girdi və 
tezliklə onun rəhbəri oldu. 
«Müsavat»  Qərbin  nümunəsində  kapitalist  inkişaf  yolunu  müdafiə  edən 
liberal burjua partiyası idi. 
«Müsavat»ın qəbul olunmuş ilk proqramında milli və dil fərqlərindən asılı 
olmayaraq, bütün müsəlman xalqlarını müstəqillik və tərəqqi uğrunda mübarizədə 
birləşdirmək ideyası əsas məqsəd götürülürdü. 
«Müsavat»ın  fəaliyyəti  getdikcə  genişlənir,  Azərbaycanın  müxtəlif 
yerlərində onun şöbələri yaradılırdı. 
Birinci dünya müharibəsi illərində milli-siyasi fəallığın artması: 1914-
cü  ilin  yayında  birinci  dünya  müharibəsi  başlandı.  Şimali  Azərbaycanda  hərbi   
əməliyyatlar  getməsə  də, müharibənin  məhrumiyyətləri lap ilk çağlarından  hiss 
olunurdu.  Müharibənin  yaraları  ilə  əlaqədar  olaraq,  xeyriyyə  cəmiyyətlərinin 
qayğıları olduqca artdı. Milyonçu Şəmsi Əsədullayevin oğlu Mirzə Əsədullayevin 
sədr  olduğu  və  H.  Z.  Tağıyevdən  böyük  pul  yardımı  alan  Bakı  müsəlman 
«Xeyriyyə  cəmiyyəti»nin  üzvləri  didərginlərə,  yaralılara,  qaçqınlara  kömək 
məqsədilə  bütün  cəbhə  boyu  türk  xalqlarının  yaşadıqları  rayonlara  getdilər. 
Cəmiyyətin  fəaliyyətində  gənc  şair  Əhməd  Cavad  (1891-1937-ci  illər)  yaxından 
iştirak edirdi. O xeyriyyəçilik məqsədilə Şimali Qafqaza, Gürcüstana, Türkiyəyə və 
başqa yerlərə gedib çıxmışdı. Onun köməyi ilə kimsəsiz uşaqlar üçün yetim evləri 
təşkil edilmişdi. 
Müharibənin əvvəllərində Bakıda qadın xeyriyyə cəmiyyəti yaradıldı. Bu 
cəmiyyət,  ilk  növbədə,  xaricdə  təhsil  alan  azərbaycanlı  gənclərə  müharibə  ilə 
əlaqədar  maddi  çətinlikləri  dəf  edib,  öz  təhsillərini  başa  vurmaları  üçün  vəsait 
toplayıb  göndərirdi.  Az  sonra  Bakıda  Qaçqınlara  kömək  komitəsi  təşkil  edildi. 
Şəhərdə  onun  çoxlu  şöbələri  vardı.  Milli-demokratik  ziyalılar,  şəhərin  varlıları 
Komitəyə yaxından kömək edirdilər.  
Bu dövrdə Yelizavetpolda ali təhsilli həkimlər Xudadat bəy Rəfibəyov və 
Həsən  bəy  Ağayev  tərəfindən  yaradılmış  «Yelizavetpol  tibb  cəmiyyəti»  əhaliyə 
çox zaman pulsuz xidmət edir, imkansız xəstələrə dərman almağa vəsait verirdi. 
1915-ci ilin yazında rus müstəmləkəçilərinə arxalanan erməni millətçiləri 
tərəfindən  törədilən  Qars  qırğını  ilə  əlaqədar  böyük  müsibətlərə  düçar  olmuş türk 
əhalisinə  kömək  etmək  üçün  Yelizavetpolda  Ələkbər  bəy  Rəfibəyovun rəhbərliyi 
altında ianə komissiyası yaradıldı.  Komissiyanın üzvləri on min manatlarla vəsait 
toplayıb zərərçəkənlərə çatdırdılar. 
Bu zaman, birinci dünya müharibəsinin təsiri altında Azərbaycanda milli-
azadlıq  hərəkatı  yenidən  vüsət  aldı.  M.  Ə.  Rəsulzadə  bu  hərəkatın  ideya  rəhbəri 
oldu. O, əsası hələ XX əsrin ilk illərində Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, 
Cəlil Məmmədquluzadə tərəfindən qoyulmuş milli-azadlıq ideyalarını yeni ictimai 

---

93 
 
şəraitdə inkişaf etdirdi. M. Ə. Rəsulzadənin milli-azadlıq ideyaları qəzet və jurnal 
səhifələrində dərc edilərək yayılırdı. 
1914-cü ilin axırlarında «Dirilik» jurnalında M. Ə. Rəsulzadənin «Dirilik 
nədir?»  silsilə  məqalələri  dərc  olundu.  O  elmi  surətdə  əsaslandırdı  ki,  Araz 
çayından  şimalda  yaşayan  və indiyədək rəsmi adı  məlum  olmayıb,  gah  türk,  gah 
tatar,  hətta  «müsəlman»  kimi  hallandırılan  bu  xalq  hazırda  Arazın  o  tayında  İran 
hakimiyyəti  altında  «Azərbaycan»  adı  ilə  qərar  tutan  xalqla  eyni  mənşədəndir. 
Xalqımızın  azərbaycanlı  kimi  tanıdılması  istiqamətində  bəzi  demokratik  ziyalılar 
əvvəllər  də  cəhdlər  göstərmişlər,  lakin  «Azərbaycan»  termininin  ictimai-siyasi 
həyatda  istinasız  olaraq  xalqın  rəsmi  adına  çevrilməsi  M.  Ə.  Rəsulzadənin 
xidmətinin nəticəsidir. 
Milli-azadlıq  hərəkatında  M.  Ə.  Rəsulzadənin  əsas  şüarı  «türkləşmək, 
islamlaşmaq, müasirləşmək» idi. Belə bir şüar vaxtilə Ə. Hüseynzadə tərəfindən də 
irəli  sürülmüşdü.  M.  Ə.  Rəsulzadə  türk  xalqlarının  bir  dövlətdə  birləşdirilməsini 
təbliğ  edən  pantürkizmin  və  bütün  millətlərdən  olan  müsəlmanların  vahid 
dövlətinin  yaradılmasını  təbliğ  edən  panislamizmin  əleyhinə  olub,  həm 
pantürkizmə, həm panislamizmə milliliyin itirilməsi kimi qiymət verirdi. Göstərirdi 
ki,  «...müsəlman  ölkələrində  milli  özünüdərketmənin  oyadılması  prosesini  
qüvvətləndirmək  lazımdır».  O,  türk  birliyinə  müstəmləkəçilərə  qarşı  mübarizədə 
birgə çıxış etmək vasitəsi kimi baxırdı. 
1915-ci  il  oktyabrın  2-də  M.  Ə.  Rəsulzadə  «Açıq  söz»  qəzetinin  nəşrinə 
başladı.  Bu  qəzet,  əslində,  gizli  fəaliyyət  göstərən  «Müsavat»  partiyasının  orqanı 
idi.  Qəzetin  ilk  nömrəsinin  baş  məqaləsində  göstərilirdi  ki,  «dəhşətlərinə  şahid 
olduğumuz böyük müharibə böyük bir həqiqəti—əsrimizin milliyyət əsri olduğunu 
isbat  etdi...  Ayrı-ayrı  millətlər  bir  millət  olaraq  yaşaya  bilmək  üçün  hər  şeydən 
əvvəl  özlərini  bilməli,  müəyyən  fikir  və  əməllər  ətrafında  birləşərək  böyük  bir 
məfkurəyə... sahib olmalıdırlar». M. Ə. Rəsulzadə cəmiyyətin sinfi təbəqələşməsini 
qəti  rədd  edərək,  demokratik  prinsiplər  əsasında  xalqın  bütün  zümrələrinin 
birliyinə  onun  milli,  dini  və  mənəvi  inkişafının,  bütövlüyünün  və  müstəqilliyinin 
əsası kimi baxırdı. 
Bu dövrdə sosial-demokratların içərisində milli məsələnin həllinə müxtəlif 
cür yanaşılırdı. Azərbaycan xalqının siyasi cəhətdən hələ yetişmədiyini iddia edən 
menşeviklər,  eserlər  milli  məsələnin  həlli  yolunu  bu  xalqa  yalnız  milli-mədəni 
muxtariyyət  verilməsində  (mədəni  təşkilatlar  yaratmaq,  ana  dilində  məktəblər 
açmaq  və  s.)  görürdülər.  S.  Şaumyan  da  Qafqaz  xalqlarına  vilayət  (ərazi) 
muxtariyyəti  verilməsinin  əleyhinə  çıxırdı.  Buna görə hətta  V.  İ.  Lenin  onu  ciddi 
tənqid etmişdi. 
V. İ. Lenin başda olmaqla bolşeviklər milli-mədəni muxtariyyətin əksinə 
olaraq,  xalqlara,  vahid  çoxmillətli  dövlətin  tərkibində  qalmaq  şərti  ilə,  vilayət 
muxtariyyəti  verilməsinə  tərəfdar  idilər.  O  göstərirdi  ki,  barışmaz  sinfi  mübarizə, 
proletar  beynəlmiləlçiliyi,  bütün  millətlərdən  olan  proletarların  birgə  fəaliyyəti 

---