Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

94 
 
zəminində  millətlərə  hətta  müstəqil  dövlətini  yaratmağa  qədər  öz  müqəddəratını 
təyin etmək hüququ verilə bilər. 
Milli-demokratlar  bolşeviklərin  milli  siyasətinə  xalqları  sinfi  cəhətdən 
parçalamaq  yolu  ilə  bu  xalqların  milli  bütövlüyünü  məhv  etmək  kimi  baxırdılar. 
Onlar  millətin  bütün  təbəqələrinin  mənafeyinin  eyni  dərəcədə  müdafiə  olunduğu 
vilayət muxtariyyətinə tərəfdar idilər. 
Mətbuat  səhifələrində,  leqal  və  gizli  fəaliyyət  göstərən  təşkilatların 
vasitəsilə  xalqı  milli  birliyə,  türk  və  müsəlman  birliyinə  çağırışlar  xeyli 
qüvvətləndi.  Sosial-demokratlarla  hələ  əlaqəni  üzməyən,  hətta  1914-cü  ildə  M. 
Qorkinin  «Ana»  romanının  bir  hissəsini  Azərbaycan  dilinə  çevirən  M.  Ə. 
Rəsulzadə  millətlərin  öz  müqəddəratını  təyin  etmək  prinsipinə  bolşeviklərin 
deklarativ yanaşmasına tam yəqinlik hasil edərək, onlardan tamam uzaqlaşdı. 
Müharibə uzandıqca milli-müstəmləkə zülmü daha da şiddətlənir, əhalinin 
mövcud quruluşdan narazılığı durmadan artırdı. 
1916-cı 
ilin  noyabrında  IV  Dövlət  dumasında  Zaqafqaziya 
müsəlmanlarının  yeganə  deputatı  Məmməd  Yusif  Cəfərov  müxalifətə  qoşularaq 
müsəlman fraksiyası adından hökumətə etimad göstərmədiyini bildirmiş və bütün 
xalqlara azadlıq verilməsini tələb etmişdir. O demişdir ki, hələ heç vaxt milli zülm 
bu  səviyyəyə  çatmamış,  Rusiya  mərkəzi  bürokratik  mexanizmi  «özgə  xalqların»
2
 
hissiyyatı  ilə  bu  dərəcədə  oynamamış,  onların  məişət  və  mənəvi  xüsusiyyətlərini 
bu qədər eybəcər hala salmamışdır. 
Azərbaycanlıların birinci dünya müharibəsində iĢtirakı: Birinci dünya 
müharibəsi  cəbhələrində  200  nəfərədək  azərbaycanlı  zabit  vuruşmuşdu.  Onlar 
çarizmin özünə yaxın saydığı xan-bəy, burjua ailələrinə mənsub adamlar idilər. Bu 
zabitlərin  içərisində  generallardan  Səməd  bəy  Mehmandarov,  Əliağa  Şıxlinski, 
Hüseyn xan Naxçıvanski, polkovnik İbrahim ağa Orucov, mayor Zülfüqar Bağırov, 
ştabs-kapitan Tərlan Əliyarbəyov və başqaları vardı. 
Müharibənin  əvvəllərində  Port-Artur  qəhrəmanı  general-leytenant  S. 
Mehmandarovun komandir olduğu 21-ci piyada diviziyası Lodz əməliyyatı zamanı 
xüsusi  fərqləndi.  Az  sonra  II  Qafqaz  ordu  korpusunun  komandiri  təyin  olunan 
Mehmandarov  müharibənin  sonuna  yaxın  artıq  korpuslar  qrupuna  komandanlıq 
edirdi ki, bu da ordu komandanlığına bərabər vəzifə idi. O, hərbi xidmətlərinə görə 
dəfələrlə qızıl qılıncla, Rusiyanın, həmçinin İran, İngiltərə, Fransa və Rumıniyanın 
müxtəlif  döyüş  ordenləri  ilə  təltif  edilmiş,  artilleriya  üzrə  tam  general  rütbəsinə 
qədər yüksəlmişdi. 
Port-Arturun digər qəhrəmanı general-mayor Ə. Şıxlinski müharibənin ilk 
günündən  Rusiya  paytaxtını  artilleriya  ilə  müdafiənin  rəisi  təyin  olundu.  Sonra, 
ağır  artilleriya  üzrə  taktiki  döyüş  hazırlıqlarına rəhbərlik  etmək  üçün,  Şimal-Qərb 
cəbhəsinə göndərildi. 
                                                             
2
 Çar höküməti müstəmləkə əhalisinin bu cür – ―inorodtsı‖ – adlandırdı. 

---

95 
 
Bir  müddət  Baş  qərargahda  işləyən  Şıxlinski  müharibəni  10-cu  ordunun 
komandanı vəzifəsində başa vurdu. Onun hərbi xidmətləri Rusiyanın yüksək döyüş 
ordenləri  və  qızıl  qılıncla  qiymətləndirildi,  Şıxlinskiyə  general-leytenant  rütbəsi 
verildi. 
General-leytenant,  Hüseyn  xan  Naxçıvanskinnn  komandanlıq  etdiyi  1-ci 
və  2-ci  qvardiya  süvari  diviziyaları  Şərqi  Prussiyada  alman  qoşunlarına  qarşı 
müvəffəqiyyətli  döyüşlər  apararaq,  onları  bir  sıra  strateji  mövqelərdən  vurub 
çıxartdılar.  Onun  hərbi  hissələri  düşmənin  canlı  qüvvəsinə  böyük  tələfat  verdi, 
xeyli  hərbi  qənimət  ələ  keçirdilər.  Naxçıvanskiyə  süvari  qoşun  üzrə  tam  general 
rütbəsi  verildi.  O  bir  sıra  döyüş  ordenləri  ilə,  o  cümlədən  «Müqəddəs  Georgi» 
ordeninin bütün dörd dərəcəsi ilə təltif edildi. 
Vuruşmalarda  qəhrəmanlıq  göstərərək,  yüksək  döyüş  ordeni  olan  Georgi 
xaçı ilə təltif edilmiş onlarca azərbaycanlı zabit vardı. 
İlk  azərbaycanlı  təyyarəçisi  Fərrux  Qayıbov  özünün  idarə  etdiyi  «İlya 
Muromets  №  16»  təyyarəsi  ilə  düşmən  istehkamlarına,  körpülərə  və  digər  hərbi 
obyektlərə aramsız zərbələr endirir, havadan onların mövqelərinin şəkillərini çəkir, 
alman təyyarələrini atəşə tuturdu. 1916-cı ilin sentyabrında Vilno səmasında onun 
üstünə gələn dörd alman təyyarəsi ilə qeyri-bərabər döyüşdə F. Qayıbov düşmənin 
üç təyyarəsini vurub  saldı, özü isə od tutub yanan təyyarənin içərisində komanda   
üzvləri ilə birlikdə həlak oldu. 
Nijqorod  draqun  alayının  rotmistri  Teymur  Novruzov  öz  eskadronu  ilə 
düşmən  süvarilərini  qılıncdan  keçirərək,  onların iki ağır  topunu qənimət  götürdü. 
O, «Müqəddəs Georgi» ordeninin dörd dərəcəsi ilə təltif edilmişdi. 
Birinci dünya müharibəsi zamanı «Qafqaz süvari diviziyası»nın tərkibində 
azərbaycanlılardan  təşkil  olunmuş  «Tatar  (Azərbaycan-T.  Ə.)  süvari  alayı»  da 
vardı.  Çar  generalları,  velikorus  millətçiləri  bu  alayı  təhqiranə  tərzdə  «Dikaya 
diviziya»  adlandırırdılar.  Alayın  döyüşçüləri  özlərinin  cəsurluqları  ilə  xüsusilə 
fərqlənirdilər. 
Müharibə cəbhələrində 3 min nəfərədək azərbaycanlı iştirak etmişdi. 
1915-ci  ilin  iyununda  çar  hökuməti  «özgə  xalqlar»dan  olan  18  yaşından 
23  yaşınadək  gənclərin  cəbhəarxası  işlərə  səfərbərliyi  haqqında  fərman  verdi.  IV 
Dövlət  dumasında  deputat  Məmməd  Yusif  Cəfərov  müsəlman  fraksiyası  adından 
çıxış  edərək,  çar hökumətinin  müstəmləkə  əhalisinə  qarşı  çevrilmiş  bu  fərmanını 
ciddi  tənqid  etdi  və  «özgə  xalqlar»dan  olanların  tarla  işləri  qurtaranadək 
cəbhəarxası işlərə səfərbərlikdən saxlanmasına nail oldu. 
Ġnqilabi  fəhlə  hərəkatında  tənəzzül  və  nisbi  yüksəliĢ:  İrtica  illərində 
sosial-demokratiyanın  sıraları  xeyli  seyrəldi.  Təqiblərdən  yaxa  qurtara  bilmiş   
bolşeviklər gizli işə keçdilər. 
Fəhlələrin ara-sıra  kiçik  tətilləri  baş  verirdi.  1909-cu ildə  bu tətillərdə  20 
mindən artıq  fəhlə  iştirak  etmişdi.  Tətilçilərə amansız  divan tutulurdu.  Həmin ilin 
üç ayı ərzində Bakıdan 12500 fəhlə sürgün olunmuşdu. 

---