Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

88 
 
Biz müsəlmanlara bəzi ali məktəblərə girmək haqqı verilməmişdir. Başqa 
məktəblərə isə yalnız diplom almaq xatirinə girilməkdədir. Çünki ali məktəblərdən 
birini,  məsəla  filologiya  fakultəsini  bitirən  bir  türk  (Azərbaycanlı  -  T.  Ə.)  gənci 
diplom alıb vətənə döndüyü zaman ancaq, «vodka»nın   sərtlik   dərəcəsini   təyin   
etməklə  məşğul  olmaq  məsburiyyətindədir.  Bu  yüksək  təhsilli  gənc  müsəlman 
olduğu üçün yalnız Qafqazda deyil, bütün Rusiya sərhədləri daxilində orta dərəcəli 
məktəblərdə  müəllimlik  etmək  hüququndan  məhrumdur.  Bu  haqq  bizdən 
alınmışdır. Məmur olmaq məsələsinə gəlincə, bu gün Qafqaz daxilində bir yüksək 
təhsilli  mülki  hakim  istisna  edilərsə,  öz  vətənində  xidmət  edən  bir  müsəlman 
məmuruna  rast  gəlməzsiniz...  Əgər  bütün  Rusiya  bir  dəniz,  Qafqaz  da  onun 
sahilləri  olaraq  düşünülərsə,  sizə  gərəkli  olmayan  nə  qədər  boş  və  səfil  kimsə 
varsa,  hamısını  bizim  Qafqaz  sahillərinə  fırıldadıb  atırsınız  və  bunlar  da  əslən  
əxlaqsız olan bir idarənin  məmur kadrlarını tamamlamağa yaramış olurlar. Bizim 
ölkəmizdə  dövlət  idarəsinin  idealı:    rüşvət  və  xalqa  əziyyət  verməkdir.  Kim  90 
yaşlı  bir  qocanın  əlindən  loğmasını  qoparıb  alırsa,  o,  bizdə  ən  yaxşı  məmur 
sayılır... 
İndiki anda İrəvan və Gəncə od içərisində yanır. Hadisə oradan da Şuşaya 
sıçramışdır.  Üç  aydan  bəri  buralarda  silahlı  iki  cəbhə  qurulmuşdur...  Bu  qanlı 
qardaş vuruşu hökumətcə təhrik edilmiş və sonra qabağı alınmamışdır... Cənablar, 
iki ildən bəri qanlar içərisində üzməkdə olan ölkəmizdə cəsədləri ayaq altı edərək 
keçməkdəyik...  Biz  anaların  qucaqlarından  alınıb  havaya  fırladılan  südəmər 
uşaqların  havada  ikən  xəncərlərə  keçirildiklərini  görmüş  olanlardanız,  biz  hamilə 
qadınların  qarnına  saplanan  xəncərlərin  açdığı  yaralardan  uşaq  əllərinin  yerindən 
çıxarıldığını görənlərdənik. Şifahi, mətbuat və digər təbliğat vasitələri ilə aramızda 
nifaq  toxumu  səpən  provokatorlar  utansınlar,  yanğın  və  alovlardan  xoşlananlar  iş 
başından  çəkilsinlər,  dəlik-deşik  edilən  cəsədlərdən,  anaların  və  uşaqların 
fəryadından, inləməsindən həzz alanlar rədd olsunlar!». 
«Vətən səsi» qəzeti, 1 avqust 1990-cı il. 
 
 
2-ci sənəd 
 
1906-CI ĠLĠN FEVRALINDA TĠFLĠS SÜLH DANIġIQLARI  
ZAMANI Ə. AĞAYEVĠN NĠTQĠNDƏN 
 
«Budur neçə ildir  ki,  biz  Qafqaz  camaatı  bir  qəribə  vəziyyətə  düşmüşük 
ki,  bir  dəstə  hamını  qorxu  altında  saxlayıb  heç  kəsə  fürsət  vermirlər  ki,  nə  öz 
fikrini,  nə  də  öz  işlərini,  necə  ki,  lazımdır,  izah  etsinlər.  Camaat  işinə  müdaxilə 
edən şəxslər və qulluqçular həmişə qorxu içərisindədirlər. Əgər bir kəs cürət edib 
öz fikrini açıq-açığa danışsa və yainki bir qulluqçu cürət edib  öz insafına  görə iş 
görsə,  həmin  saat  möhrlü  kağızlar  gəlib,  qətl  fərmanı  yetişər.  Belə  dolanmaq 

---

89 
 
olmaz!  Buna  bir  axır  qoymaq  gərəkdir.  Qulluqçulardan  və  sahib-mənsəblərdən 
bəziləri o qədər alçaq, o qədər rəzil oldular ki, bu qorxu kağızlarından vahimə edib 
insaflarından  və  ixtiyarlarından  keçirlər.  Və  qorxu  kağızlarını  mülahizə  edib 
kağızları  göndərən  tərəfə  meyil  edib,  müqabil  tərəfə  bilə-bilə  ədalətsizlik  və 
amansızlıq  edirlər.  Əgər  işlər  belə  gedirsə,  əsla  dolanmaq  olmaz.  Bu  hərəkətlərə 
terror deyib eləcə təmizə çıxarırlar. Lakin terrora müəyyən dərəcəyə qədər dözmək 
olar.  Bir  dövlətdə  ki,  danışmağa  və  yazmağa  izn  vermirlər,  insanları  zülm  və 
zorakılıqdan  azad  edib,  insaniyyətə  xidmət  etmək  qəsdilə  qəddarlar  və  zalımlar 
əleyhinə  terror  mümkündür.  Lakin  terror  bu  dərəcəyə  keçdikdə  səbr  ediləsi  və 
dözüləsi deyil. 
Bir adamı,  bir  qulluqçunu  öz  millətinə  xidmət  etməyə  və  ya  öz  insafına 
görə  iş  görməyə  qorxudub  vicdansızlıqa,  ədalətsizliyə  dəvət  edən  terror  davam 
edərsə, bizim vilayətdə nə azadlıq, nə hürriyyət, nə ədalət, nə də bərabərlik əmələ 
gələ  bilər.  Hal-hazırda  qulluqçuların  çoxu,  bəlkə  hamısı  boyunlarını  alçaqcasına 
terror dəstələrinin qabağında əyib, ancaq onlara xoş gələn işlər tutub bu tərəfə hər 
cür cövr, zülm, sitəm, sonsuz səfa etməkdədir. 
Biz  müsəlmanlar  bu  halətdə  davam  etməyəcəyik  və  aşkar  deyirik  ki, 
hərgah  işlər  elə  gedərsə,  nə  qədər  Qafqazda  bir  elə  terror  dəstələri  hökm  edərsə, 
Qafqazda  asayiş  və  təhlükəsizlik  bərpa  olunmayacaqdır.  Biz  heç  kəsin  barəsində 
şeytançılıq etmərik. Ancaq sülhün xatirəsi üçün məclisin diqqətini bu nöqtəyə cəlb 
edərik  və  deyərik  ki,  Qafqazda  olan mənsəb  sahibləri  və hakimlərin  çoxu  erməni 
terrorundan qorxub ədalət və insaf ilə iş görmürlər. Asayiş və dinclik olması üçün 
hər  nə  təşəbbüs  və  tədbir  görülsə,  bu  qulluqçular  qorxularından  bir  əlac  etməyib 
ancaq  bir  tərəfə  zülm  və  səbr  edəcəklər  və  buna  görə  də  heç  vaxt  asayiş 
olmayacaqdır». 
M. S. Ordubadi. Qanlı illər. 
Bakı, 1991, səh. 111-112. 
 
 
§ 3. MĠLLĠ HƏRƏKATIN VƏ ĠNQĠLABĠ MÜBARĠZƏNĠN  
ZƏĠFLƏMƏSĠ VƏ YENĠDƏN YÜKSƏLMƏYƏ  BAġLAMASI. 
AZƏRBAYCANLILARIN BĠRĠNCĠ DÜNYA 
MÜHARĠBƏSĠNDƏ ĠġTĠRAKI 
 
Ġrticanın  hücumu:  Çarizmin  1907-ci  il  3  iyun  çevrilişindən  sonra   
Rusiyanın hər yerində irtica hücuma keçdi. 
Azərbaycanın, demək olar ki, bütün qəzalarında hərbi vəziyyət elan edildi. 
Yüzlərlə fəhlə və kəndli dara çəkildi, həbsxanaya  salındı, sürgün olundu. 1907-ci 
ilin  axırlarında  təkcə  Bakının  mərkəzi  şəhər  həbsxanasında  min  nəfərdən  artıq 
siyasi məhbus vardı. 

---