Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

84 
 
pud  neft,  iki  yeşik  şam,  Murtuza  Muxtarov  600  manat  pul  vermişdilər.  Aşqabad 
camaatı 5100 manat pul yollamışdı və s. 
1905-ci  ilin  axırlarında  erməni  millətçiləri  Gəncə,  Tiflis,  Naxçıvan 
şəhərlərində və Qazax qəzasında qanlı cinayətlər törətdilər. 
Gəncədə  millətlərarası  münaqişələr  açıq  şəkil  alan  günədək  ermənilər 
artıq  on  nəfər  azərbaycanlını  qətlə  yetirmişdilər.  Noyabrın  18-də  daşnak 
döyüşçüləri  şəhərin  erməni  hissəsində  vəhşicəsinə  öldürülən  iki  nəfərin  meyitini 
aparmağa  gələn  azərbaycanlıları  atəşə  tutdular.  Ermənilər  əvvəlcədən  hazırlıq 
görmuş,  dükanlarda  silah  gizlətmişdilər.  Onlar  qarşılarına  çıxan  müsəlmanları 
gülləyə  basırdılar.  Şəhərin  erməni  hissəsində  yaşayan  müsəlmanlara  daha  çox 
ziyan  dəydi,  onlarca  adam  öldürüldü.  Nahəyət,  noyabrın  24-də  Qafqaz  canişini 
müavininin vasitəçiliyi ilə erməni və müsəlman vəkilləri arasında sülh imzalandı. 
Noyabrın  20-dən  29-dək  Tiflisdə  də  erməni-müsəlman  qırğını  törədildi. 
Qırx nəfərə yaxın  öldürüldü, xeyli adam yaralandı. Bir neçə mağaza, dükan qarət 
edildi. On gün davam edən münaqişə Qafqaz canişini, Tiflis qubernatoru və digər 
yüksək  rütbəli  məmurların  işə  qarışması,  həmçinin  dəmiryolçuların  etiraz  tətili 
nəticəsində dayandırıldı. 
1905-ci  ilin  noyabrında  Naxçıvanda  ikinci  erməni-müsəlman  münaqişəsi 
baş  verdi.  Ayın  26-da  şəhərin  yaxınlığındakı  Çeşmə-Bazar  müsəlman  kəndində 
kazaklar  asayiş  yaratmaq  bəhanəsi  ilə  bir  evi  qarət  etmək  istədikdə,  həmin  evin 
müqavimət  göstərən  ailə  üzvlərini  bütövlüklə  məhv  etdilər.  Bu  vəhşilik  şəhərdə 
böyük  narazılığa  səbəb  oldu.  Cəzasız  qalan  kazaklar,  üstəlik,  ermənilərlə  əlbir 
olaraq,  Naxçıvanda  müsəlman  bazarını  tamam  qarət  edib  yandırdılar.  Üç  gün 
ərzində  160-dan  artıq  dükan  və  anbar  yanıb  külə  döndü.  Bu  cinayətlərin  hamısı 
ermənilər tərəfindən ələ alınmış polis rəisi Angilin və kazakların başçısı polkovnik 
Krılovun gözləri qarşısında   törədildi. 
Noyabrın  30-də  Cəhri  kəndinin  azərbaycanlılar  yaşayan  hissəsinə 
ermənilər  və  kazaklar  od  vurub  yandırdılar.  Bu  zaman  Cəhriyə  gələn  İrəvan 
general-qubernatoru  Paskeviç  kazakların  götürülməsini  tələb  edən  müsəlmanlara 
«tədbir görərəm» deyərək, çıxıb getmişdi. 
Qazax  qəzasında  erməni-müsəlman  münaqişəsi  daha  ağrılı  keçdi.  Bunun 
başlıca  səbəbi  həmin  qəzada  hökumət  və  polis  qulluqçularından  çoxunun  erməni 
olması idi. 
Noyabrın  29-da  Şəmsəddin  pristavının  başçılığı  ilə  müsəlman  libası 
geymiş  ermənilər  Qazağa  yaxınlaşaraq,  qəfildən  atəş  açdılar.  Az  sonra  ermənilər 
qəflətən Yaradullu kəndinə hücum edib, əhalini qılıncdan keçirdilər. Onlar çox şey, 
hələ 9 vaqon arpa və buğda qarət etdilər, kəndə od vurub yandırdılar. Buna cavab 
olaraq müsəlmanlar Əskipara və digər erməni kəndlərinə hücum etdilər. 
Qazax  qəzasında  erməni  -  müsəlman  münaqişəsi  1906-cı  ilin 
əvvəllərinədək  davam  etdi.  Nəhayət,  erməni  millətçiləri  bütünlüklə  dəf  edildilər. 
Onların insan tələfatı daha çox idi. Azərbaycanlılara böyük maddi ziyan dəymişdi. 

---

85 
 
İyirmiyədək  Azərbaycan  kəndi,  o  cümlədən,  Əlibəyli,  Hacallı,  Yaradullu, 
Qızılhacılı talan edilib yandırılmışdı. 
1906-cı  il  fevralın  20-də  erməni-müsəlman  münaqişəsinə  son  qoymaq 
məqsədilə,  Qafqaz  canişini  Vorontsov-Daşkovun  sərəncamı  ilə  Tiflisdə  sülh 
məclisi  toplandı.  Məclisə  dörd  quberniyadan  erməni  və müsəlman nümayəndələri 
dəvət  olunmuşdular.  Müsəlmanları  Əhməd  bəy  Ağayev,  Əlimərdan  bəy 
Topçubaşov,  Ələkbər  bəy  Xasməmmədov,  Adil  xan  Ziyadxanov  və  başqaları 
təmsil edirdi. 
Məclisin  gündəliyinə  bir  sıra  məsələlərin  müzakirəsi  daxil  edilmişdi. 
Lakin  müsəlmanların  təkidi  ilə  «Ermənilərin  terror  və  sair  ziyan  gətirən  qatil 
dəstələrinin  aradan  götürülməsi»  məsələsi,  erməni  nümayəndələrinin  ciddi 
müqavimətinə baxmayaraq, danışıqların əsas mövzusuna çevrildi. 
Bu  zaman  erməni  terroru  Zaqafqaziyada  müdhiş  bir  şəkil  almışdı. 
Terrordan  zərər  çəkən  təkcə  azərbaycanlılar  deyildi.  Erməni  terrorçuları  dövlət 
məmurlarına  güclü  təsir  göstərərək,  məsələlərin  ədalətli  həllinə  mane  olurdular. 
İtaət etməyən məmurlar, bir qayda olaraq, ölümə məhkum idilər. 
1905-ci ildə Bakıda ilk qırğından az sonra, şəhərin qubernatoru Nakaşidze 
erməni  terrorçuları  tərəfindən  öldürüldü.  Həmin  il  Tiflisdə  öz  qadını  ilə  faytonda 
gedən Qafqaz canişininə hücum çəkən dörd erməni terrorçusu onu xəncərlə vurub 
yaraladı və s. 
Terror  məsələsinin müzakirəsi zamanı  Ə.  Ağayev  göstərdi ki,  «Qafqazda  
olan mənsəb sahibləri  və hakimlərin   çoxu   erməni   terrorundan   qorxub   ədalət  
və insaf ilə iş görmürlər» (2-ci sənədə bax). 
Başqa  bir  azərbaycanlı  nümayəndə  dedi:  «Bilmirəm  bu  nə  istinadır  ki, 
erməni millətinə məxsusdur?! Xristian olub rus ilə həmmillət olmaları, mədəni və 
dövlətli olmaları bəs deyil, gərək bir terrorları da olsun!! Bizim də terrorlarımız ola 
bilər.  Biz  də  mauzer  tüfəngləri  saxlayıb  bomba  ata  bilərik,  biz  də  ermənilərdən 
yaxşı  mənsəb  sahiblərini,  qubernator  da  öldürə  bilərik.  Lakin  biz  bunların  heç 
birini etmirik, çünki bu rəzil və alçaq, səltənətə layiq olmayan işlərdir». 
Erməni nümayəndələri «Daşnaksütyun»un terrorla əlaqəsini riyakarcasına 
dansalar  da,  bu  partiyanın  öz  qoşunu  və  xəzinəsi  olduğunu  öyünə-öyünə  təsdiq 
etdilər.  Onda  müsəlman  nümayəndələri  müsəlləh  partiyaların  tamamilə  ləğv 
edilməsini,  əks  halda,  onların  da  bu  cür  partiya  yaratmaq  məcburiyyətində 
qalacaqlarını bildirdilər. 
Məclis  səs  çoxluğu  ilə  terrorun  aradan  götürülməsi  və  müsəlləh 
partiyaların dağıdılması haqqında qətnamə qəbul etdi. 
Tiflis  sülh  məclisinin  qərarları  daşnakları  heç  cürə  qane  etmirdi.  Erməni 
millətçiləri yeni cinayətlər törətməyə başladılar. 
Daşnaklar  Qalaşçanov  familiyalı  bir  generalın  Şuşa  qəza  rəisi  təyin 
edilməsinə nail oldular. General ermənilərdən aldığı on min manat rüşvət və digər 
hədiyyələrin  müqabilində  Şuşada  müsəlmanları  bütünlüklə  məhv  edəcəyinə  söz 

---