Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

78 
 
dağıtmaq  üçün  göndərilmiş  üç  alay  kazak  öz  yoldaşlarına  atəş  açmaqdan  boyun 
qaçırdı. 
Dekabrın  əvvəllərində  Yelizavetpol  və  Zaqatala  qarnizonlarında 
həyəcanlar baş verdi. Kubandan köməyə çağırılmış kazak batalyonunun soldatları 
nəinki bu həyəcanları yatırmadı, hətta özləri də üsyan qaldırıb evlərinə qayıtdılar. 
1906-cı ilin yayı və payızında Yelizavetpol, Naxçıvan, Zaqatala və başqa 
qarnizonların soldatları, həmçinin Xəzər donanmasının matrosları arasında inqilabi 
çıxış və həyəcanlar baş verdi. 
Kəndli  hərəkatı:  Azərbaycanda  inqilabi  hərəkatın  yüksəldiyi  dövrdə   
kənddə  sinfi  mübarizə  xeyli  gücləndi.  Kəndlilərin  mübarizə  vasitələri,  əsasən, 
dəyişməz qalsa da, onların çıxışları getdikcə daha kütləvi və şüurlu xarakter alırdı. 
Kəndli  hərəkatının  canlanmasında  tətillərdə  iştirak  etmək  üstündə  işdən  qovulan, 
yaxud sürgün edilən fəhlələrin kəndə qayıtmalarının xeyli rolu olmuşdur. 
Kəndli həyəcanları Azərbaycan qəzalarının çoxunu bürümüşdü. Kəndlilər 
çar 
hökumətinin 
sərəncamlarını 
yerinə 
yetirmir, 
vergi 
verməkdən, 
mükəlləfiyyətləri  icra  etməkdən  boyun  qaçırır,  xəzinə  və  mülkədar  torpaqlarını 
zəbt edir, dövlət məmurlarına qarşı silahlı müqavimət göstərirdilər. 
1905-ci  ilin  yay  və  payızında  Zaqatala  dairəsində  güclü  kəndli  çıxışları 
oldu. Qavaxçöl kənd camaatı başda olmaqla dairənin bir sıra kəndlərinin kəndliləri 
mülkədar torpaqlarını tutdular və silaha sarılaraq onların üzərinə göndərilmiş, hətta 
topları olan 300 soldata qarşı güclü müqavimət göstərdilər. Qavaxçöllülər Nuxadan 
və qonşu kəndlərdən gələn kəndlilərin köməyi ilə kazakların bütün hücumlarını dəf 
etdilər. 
Qaçaqlar  xüsusilə  fəallaşdılar.  Onların  dəstələri  çar  üsul-idarəsinin  qatı 
düşməninə  çevrilmiş  kəndlilərin  hesabına  günü-gündən  böyüyürdü.  Göyçay  və 
Şamaxı  qəzalarında  Qaçaq  Zahidin,  Yelizavetpol  və  Qazax  qəzalarında  Dəli 
Əlinin,  Həsən  Ləzgi  oğlunun  və  Qandal  Nağının,  Zaqatala  dairəsində  Yusifin 
rəhbərlik etdikləri qaçaq dəstələri rus müstəmləkəçilərinin  qənimi  kəsilmişdilər. 
Kəndlilər  qaçaqlara  bacardıqları  köməyi  edirdilər.  Onları  yeməklə, 
paltarla  təmin  edir,  evlərində  gizlədib  saxlayırdılar.  Çar  hökuməti  qaçaqlarla 
həmfikir  olanlara  amansız  divan  tuturdu.  Məsələn,  1905-ci  ilin  yayında 
Yelizavetpol  qəzasının  Qaracəmirli  və  Qanseli  kəndlərinii kəndliləri  qaçaqları  ələ 
verməkdən imtina etdiklərinə görə, hər iki kənd top atəşinə tutulmuşdu. 
Qaçaqlar hər vasitə ilə erməni-müsəlman münaqişəsinin qarşısını almağa 
çalışırdılar. 
O  dövrdə  çıxan  qəzetlərin  birində  belə  bir  əhvalat  barədə  yazılır.  Dəli 
Əlinin  altı  nəfərdən  ibarət  atlı  qaçaq  dəstəsi  ilə  rastlaşan  erməni  kəndliləri 
qorxudan özlərini itirdikdə, Dəli Əli onlara heç bir xələl yetirməyəcəyini bildirərək 
deyir:  gedib  ağsaqqallarınıza  çatdırın  ki,  indiyədək  azərbaycanlılarla  nə  cür 
yaşayıblarsa, yenə o qaydada yaşamaları və onlarla yaxşı rəftar etmələri barədə öz 
cavanlarına  öyüd-nəsihət  versinlər.  Deyin  ki,  Dəli  Əli  özü  də  hər  gün 

---

79 
 
azərbaycanlılarla  bu  barədə  danışır  və  ermənilərlə  azərbaycanlılar  arasında 
münaqişələrin baş verməməsinə çalışır. 
Başqa  bir  sənəddə—Bakı  dairə  məhkəməsinin  məlumatında  göstərilir: 
qaçaq  Zahid  50  nəfərlik  qaçaq  dəstəsi  ilə  kəndləri  gəzir,  kəndxudaları  və  əhalini 
xəbərdar  edir  ki,  «...tatarlar  (azərbaycanlılar—T.  Ə.)  erməniləri  və  əksinə, 
ermənilər  tatarları  öldürməkdən  əl  çəksinlər,  milli  düşmənçiliyə  əsaslanan  belə 
hadisələr baş verərsə, bütün kənd cavabdeh olacaqdır». 1906-cı ildə kəndli hərəkatı 
daha kəskin şəkil aldı. 
Zaqatala  dairəsində  Yusifin  başçılıq  etdiyi  qaçaqlar  toplarla  silahlanmış 
kazak dəstələrini bir neçə dəfə məğlub etdi. Fevral ayında qaçaqlar özlərindən qat-
qat  güclü  cəza  dəstələrinin  təzyiqi  altında  Gürcüstan  ərazisinə  çəkilməyə  məcbur 
oldular. Orada baş verən döyüşlərin birində Yusif öldürüldü. 
Kəndlilərin  dövlət  və  başqa  vergiləri  ödəməkdən  imtina  etmələri  kütləvi 
hal almışdı. Həmin ilin fevralında Yelizavetpol qəzasının Qaracəmirli və Kəpənək 
kəndləri  yalnız  topa  tutulduqdan  sonra  kəndlilərdən  vergi  toplamaq  mümkün 
olmuşdu. 
Kəndlilər  onları  istismar  edən  əcnəbi  sahibkarlara  dərin  nifrət 
bəsləyirdilər.  Rusiyanın  daxili  işlər  naziri  Stolipin  1906-cı  il  20  may  tarixli 
teleqramında  göstərirdi  ki,  Quba  qəzası  quldur  dəstələri  ilə  doludur.  Sahibkarlar 
özlərinin mülklərinə əsir düşməyi  gözünün  qabağına  almadan  gələ  bilmirlər.  De-
Burun  malikanəsi  qarət  edilmişdir.  Spevakın  malikanəsinə  quldur  dəstəsi 
soxulmuşdur. Sahibkarları, müdirləri tez-tez əsir götürürlər. 
Həmin ilin  iyul  ayında  Cavanşir  qəzasının  Papravənd  kəndi  kəndlilərinin 
silahlı çıxışını yatırmaq üçün podpolkovnik Veberin rəhbərliyi altında cəza dəstəsi 
göndərildi. Toplardan istifadə olunan bu toqquşmada altı  soldat yaralandı. Avqust 
ayında Cavanşir qəza rəisi kəndlilər tərəfindən öldürüldü. 
Müqəssirləri  aşkara  çıxarmaq  üçün  qəzaya  100  nəfərlik  kazak  dəstəsi 
göndərildi. 
Kəndli  çıxışlarının  qarşısını  almaq  üçün  qəzalara  əlavə  hərbi  qüvvələr 
göndərilirdi.  Qazax  qəzasına  4  rota  soldat,  iki  top,  bir  eskadron  süvari;  Nuxa 
qəzasına 40 strajnik və 150 nəfərlik kazak dəstəsi gətirildi. 
Çar hökuməti əhalidə olan silahları müsadirə etməyə başladı. 1906-cı ilin 
yeddi-səkkiz ayı ərzində təkcə Yelizavetpol quberniyasında 10 mindən çox tüfəng, 
50-dən çox tapanca müsadirə edildi. 
1906-cı  ilin  axırı  -  1907-ci  ilin  əvvəllərində  kəndli  hərəkatı  zəifləməyə 
başladı. 
Kəndli  hərəkatı  geniş  vüsət  alsa  belə,  gec-tez  müvəffəqiyyətsizliyə 
uğrayırdı. Çünki kəndlilərin çıxışları kortəbii baş verir, kəndli dəstələrinin arasında 
birlik yox idi. Kəndlilərin ən mübariz və nisbətən mütəşəkkil hissəsini təşkil edən 
qaçaqlar bir-biri ilə əlaqəsi olmayan onlarca qaçaq dəstəsində birləşmişdilər. Təkcə 

---