Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

90 
 
Həbslər  nəticəsində  o  qədər  adam  itirilmişdi  ki,  hətta  Yelizavetpol, 
Şamaxı,  Şuşa  bolşevik  təşkilat  və  qrupları,  faktik  olaraq,  bir  müddət  fəaliyyət 
göstərə bilmədi. 
Stolıpinin  göstərişinə  əsasən,  Bakıda  xəfiyyəçilərin  sayı  artırıldı.  Qafqaz 
canişininın  sərəncamı ilə şəhərə əlavə olaraq 12 batalyon qoşun göndərildi. 
Fəhlələrin həmkarlar  ittifaqları, mədəni-maarif  cəmiyyətləri,  əsasən, ləğv 
edildi. Onların salamat qalan çox az hissəsi, o cümlədən Bakı neft sənaye fəhlələri 
İttifaqı  polisin  ciddi  nəzarəti  altına  alındı.  Fəhlə  qəzetləri  bağlandı.  1  Mayın 
bayram edilməsi qadağan olundu və s. 
Çar  hökuməti  mütləqiyyəti  devirməyi  qarşıya  məqsəd  qoyan  sosial-
demokratlara nisbətən,  geniş  islahatlar  keçirilməsini  tələb  edən milli-demokratları 
daha təhlükəsiz  düşmən hesab  edirdi.  Bununla  belə, milli-demokratik  qüvvələr də    
irticanın hücumuna məruz qaldılar. 
Bir  sıra  milli-siyasi  təşkilatlar,  cəmiyyətlər,  jurnal  və  qəzetlər  bağlandı, 
görkəmli demokratik ziyalıları təqib etməyə başladılar. 
Yelizavetpol qubernatorunun xüsusi sərəncamı ilə «Difahi» və «Müdafiə» 
müsəlman  partiyalarının  fəaliyyəti  polisin  ciddi  nəzarəti  altına  alındı.  Qafqaz 
canişini  «Difahi»nin  başçıları  barədə  daha  təsirli  tədbirlər  görülməsini  tələb  etdi. 
1908-ci ildə vəziyyətin son dərəcə təhlükəli olduğunu görən Ə. Ağayev Türkiyəyə  
getməyə məcbur  oldu. 
M.  Ə.  Rəsulzadə,  Ə.  Hüseynzadə  və  digər  demokratik  ziyalılar  İrana, 
Türkiyəyə,  həmçinin  başqa  ölkələrə  getməklə,  irticanın  təqiblərindən  yaxa 
qurtardılar.  1907-ci  ilin  dekabrında  vaxtilə  Vıborq  müraciətnaməsini  imzalamış 
duma deputatlarının, o cümlədən azərbaycanlı deputatların Peterburqda  məhkəmə 
prosesi  başlandı.  Deputatların  hərəsinə  üç  ay  həbs  cəzası  verildi,  onlar  Dövlət 
dumasına  və ictimai vəzifələrə seçkilərdə iştirak etməkdən məhrum edildilər. 
Ġrtica  Ģəraitində  milli  hərəkat:  Milli-demokratik qüvvələr,   əsasən,  çar 
hökumətinin  icazə  verdiyi  leqal  imkanlardan  istifadə  etməklə  fəaliyyət 
göstərirdilər.  1907-ci  il  iyunun  3-də  qəbul  edilmiş  yeni  seçki  qanunu  müsəlman 
xalqlarının  seçmək  hüququnu  son  dərəcə  məhdudlaşdırdı.  Bu  qanuna  əsasən,   
Bakı,  Yelizavetpol  və  İrəvan  quberniyaları  bir  seçki  dairəsində  birləşdirilərək, 
Dumaya  biri  müsəlman,  digəri  erməni  millətindən  olan  cəmi  iki  deputat  seçə 
bilərdi.  Hətta  Orta  Asiyanın  müsəlman  əhalisi  «qeyri  yetkin»  xalqlar  elan  
olunaraq,  seçki hüququndan  bütünlüklə məhrum edildilər. 
Həmin  il  noyabrın  1-də  III  Dövlət  duması  açıldı.  Dumada  Bakı, 
Yelizavetpol  və  İrəvan  quberniyalarının  müsəlman  əhalisini  təkcə  Xəlil  bəy 
Xasməmmədov təmsil edirdi. O, Dumadakı çıxışında Qafqaz xalqlarının bir-birinə 
qarşı  qoyulması  siyasətini  kəskin tənqid  edərək  göstərdi  ki,  millətlər arasında heç 
bir  ayrı-seçkilik  olmamalı,  onlar  eyni  hüquqlardan  istifadə  etməli  və  eyni  
vəzifələri  daşımalıdırlar;  ancaq  belə  şəraitdə  əhali  dövlətə  etimad  edə  bilər. 
Xasməmmədov  müsəlman  fraksiyası  adından  çıxış  edərək,  çarizmin  köçürmə   

---

91 
 
siyasətini  pislədi,  yerli  torpaqsız  və  aztorpaqlı  kəndlilərin  torpaqla  təmin 
olunmasını, ana  dilində təhsil,  qeyri-rus xalqlarının milli dillərinin öyrənilməsinin 
məcburi fənlər sırasına daxil edilməsini, Rusiyanın ali məktəblərinə qəbul zamanı 
müsəlmanlara qoyulmuş məhdudiyyətlərin götürülməsini və müsəlman tələbələrinə 
də  dövlət  təqaüdü  verilməsini,  milli  ucqarlarda  seminariyalar,  ali  məktəblər,  
müsəlman  qızları üçün dövlət məktəbləri açılmasını, yerli məhkəmə işlərində milli 
dilin işlədilməsini və sair tələb etdi. 
İrticanın  hücumuna  düçar  olmayan  mədəni-maarif  cəmiyyətləri,  o 
cümlədən  «Nəşr  maarif»,  «Nicat»,  1910-cu  ildə  təşkil  edilmiş  «Səfa»  cəmiyyəti, 
xüsusən,  jurnal  və  qəzetlər  vasitəsilə  milli  azadlıq  ideyaları  təbliğ  edilirdi.  Buna 
görə  də  jurnal  və  qəzetlərin  demokratik  fikirli naşirləri  dəfələrlə təqiblərə,  böyük 
məbləğdə cərimələrə, həbslərə və başqa cəzalara məruz qalırdılar. 
Xeyriyyəçilik  işləri  güclənirdi.  Təkcə  1912-ci  ildə  «Nəşr  maarif»  
cəmiyyətinın    vəsaiti  hesabına  Abşeron  kəndlərində  12  məktəb  açılmışdı.  H.  Z. 
Tağıyev  Bakı  kommersiya  məktəbini, ikinci  qız  gimnaziyasını,  Musa  Nağıyev  və 
Murtuza  Muxtarov  realnı  məktəbini  himayədarlığa  götürdülər.  Himayədarlar 
sırasında  Həbib  bəy  Mahmudbəyov,  Əsədulla  Əhmədov,  İsa  bəy  Hacınski  və 
başqaları  vardı.  Milli  burjuaziyanın  vəsaiti  hesabına  gənclərin  Rusiyaya  və  xarici   
ölkələrə ali təhsil almağa göndərilməsi davam etdirilir,  imkansızlara  pul yardımı   
göstərilirdi.  Cəmiyyətin  xətti  ilə  müxtəlif  ictimai-mədəni  tədbirlər  həyata 
keçirilirdi və s. 
Bu  zaman  mühacirətdə  olan  demokratik  əhval-ruhiyyəli  Azərbaycan 
ziyalıları  milli  istiqlal ideyalarını  yayır  və  inkişaf  etdirirdilər.  Bunun  üçün həmin 
dövrdə İran və Türkiyədə mürtəce rejimlərə qarşı çevrilmiş ümumxalq hərəkatları   
əlverişli  şərait  yaradırdı.  Azərbaycanın  şimalından  olan  mühacirlər  Cənubi 
Azərbaycan  məşrutəçiləri  (konstitusiya  tərəfdarları)  ilə  və  gənc  türklərlə 
yaxınlaşdılar.  Milli  ziyalılar  İran  və  Türkiyə  mətbuatında,  xüsusən  özlərinin  bu 
ölkələrdə  yaratdıqları  jurnal  və  qəzet  səhifələrində  Azərbaycanın  milli  qurtuluşu 
yollarını,  onun  tarixi  keçmişini,  mədəniyyətini,  dil  və  mənəviyyatını  araşdıran,  
həmçinin gənc türklər və məşrutə inqilablarından bəhs edən bir sıra məqalələr dərc 
etdirdilər, kitablar buraxdılar. 
1910-cu  ildə  İran  demokrat  partiyasının  yaradılmasında  yaxından  iştirak 
edən  və  bu  partiyanın  Mərkəzi  Komitəsinin  üzvü  seçilən  M.  Ə.  Rəsulzadə 
vətəndəki  məsləkdaşlarına  göndərdiyi  məktublarında  milli-azadlıq  hərəkatına 
rəhbərlik  etmək  üçün  siyasi  partiya  yaratmağın  vacibliyini  göstərir  və  müvafiq 
tövsiyələrini verirdi. 
1911-ci  il  oktyabrın  11-də  keçmiş  hümmətçilərdən  Nağı  Nağıyev, 
Məmmədəli Rəsulzadə və Abbasqulu Kazımzadə tərəfindən gizli fəaliyyət göstərən 
«Müsəlman demokrat «Müsavat» partiyası»nın əsası qoyuldu. 

---