“Azərbaycanda xarici sərmayəli bankların bank sektorunda rolu”
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
8
1694-cü ildə, Fransada – 1880-ci ildə, Almaniyada Reysbank – 1875-ci ildə, İtaliyada – 1893-cü ildə, Norveçdə – 1816-cı ildə, ABŞ-da Federal Ehtiyat Sistemi – 1913-cü ildə, Rusiya Dövlət Bankı – 1860-cı ildə, Azərbaycan Milli Bankı 1992- ci ildə yaranmışdır. Əsasən inkişaf etmiş ölkələrdə mərkəzi bankların funksiya və vəzifələrini təsbit edən ayrı-ayrı qanunlar mövcuddur. Eyni zamanda bu qanunların işləmə mexanizmi və tətbiqi metodları işlənib hazırlanmışdır. Bəzi ölkələrdə isə Mərkəzi Bankların vəzifələri ölkə konstitutsiyası ilə müəyyənləşdirilir. Azərbaycan Respublikasında Milli Bankın əsas funksiya və vəzifələri «Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı haqqında» qanunla müəyyənləşmişdir. Hazırda fəaliyyətdə olan bu qanun 10 iyun 1996-cı ildə qüvvəyə minmişdir. Bir qayda olaraq ölkələrin çoxunda mərkəzi bankların fəaliyyətini tənzimləyən hüquqi akt rolunda ölkənin Mərkəzi Bankı haqqında qanun çıxış edir. Mərkəzi bankların bank sistemi ilə qarşılıqlı münasibətlərini Mərkəzi Bank fəaliyyəti haqqındakı qanunla yanaşı bank fəaliyyəti haqqında qanunla tənzimlənir. Bu qanun mərkəzi banklara münasibətdə ölkədə mövcud kredit institutlarının hüquq və vəzifələrini müəyyənləşdirir. İnkişaf etmiş ölkələrin mərkəzi bankları pul-kredit siyasətinin həyata keçirilməsində müstəqillik səviyyəsinə görə təsnifləşdirilir. Bir çox hallarda Mərkəzi Bankla hökumət arasında qarşılıqlı münasibətlər onların rəhbərlərinin qeyri-formal əlaqələri əsasında formalaşır. Mərkəzi Bankların müstəqilliyinin qiymətlənədirilməsinin çoxsaylı obyektiv amilləri içərisində mühüm əhəmiyyət kəsb edənlər aşağıdakılardır: - Mərkəzi Bankın kapitalında və mənfəətin bölgüsündə dövlətin iştirakı; - bankın rəhbərliyinin təyinatı (seçkisi) qaydası; - qanunvericilikdə mərkəzi bankın məqsəd və vəzifələrinin əks olunması səviyyəsi; - pul-kredit siyasətinə dövlətin müdaxilə hüququ; - dövlətin xərclərinin ölkənin Mərkəzi Bankı tərəfindən birbaşa maliyyələşmə imkanlarının tənzimlənməsi qaydaları və s.
9
XVII əsrin sonlarında bankların yaranması ilə paralel bank tipli səhmdar cəmiyyətləri də meydana gəlməyə başlayır. Bankların cari fəaliyyəti ölkə konstitusiyası, Mülki Məcəllə və bank fəaliyyəti ilə əlaqədar qanunlarla tənzimlənir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ikipilləli bank sistemi fəaliyyət göstərir və banklar üzərində müxtəlif mülkiyyət formaları mövcud olur. Bankların yaranmasında dövlət inhisarı yoxdur, istənilən hüquqi və fiziki şəxslər qanun çərçivəsində bank yarada bilərlər. Bankların təşkilati və idarəetmə strukturları bank şuraları tərəfindən müəyyənləşdirilir, eyni zamanda bank şuranın qərarı ilə ləğv edilə bilər. Bu sistem şəraitində çoxsaylı banklar siyasəti həyata keçirir və qeyri- mərkəzləşdirilmiş yerli idarəetmə sxemi mövcud olur. Bu səbəbdən də dövlət bankların öhdəliklərinə görə cavabdeh deyil, eyni zamanda banklar da dövlətin öhdəlikləri üzrə məsuliyyət daşımır. Bazar yönümlü bank sistemi şəraitində Mərkəzi Bank rəhbəri prezident tərəfindən, kommersiya banklarının rəhbərləri isə təsisçilər şurası tərəfindən təyin edilir. Azərbaycan bank sisteminin birinci pilləsini Mərkəzi Bank, ikinci pilləsini müəssisə və şirkətlərə, eləcə də əhaliyə müxtəlif növ xidmətlər – kreditləşmə, hesablaşma kassa, valyuta və s. əməliyyatları göstərən çoxsaylı, müxtəlif formalı kredit təşkilatları və kommersiya bankları aid edilir. Bank sistemi dedikdə – bir məqsədə xidmət edən müxtəlif hissələrin, elementlərin vəhdəti başa düşülür. Bu sistemdə, lazım gəldikdə elementlər bir- birini əvəz edə bilər. Əgər hər hansı səbəbdən banklardan biri öz fəaliyyətini dayandırarsa və ya ləğv edilərsə, sistem öz fəaliyyət qabiliyyətini dayandırmır. Onun funksiyalarını digər banklar yerinə yetirir, zərurət yarandıqda yenisi yaradılır. Beləliklə sistemin bütövlüyü pozulmur. Bank sisteminin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, o həmişə dinamik vəziyyətdədir. Burada iki məqam diqqəti cəlb edir: - bank sistemi daim hərəkətdədir, o inkişaf edir, təkmilləşir, yeni struktur elementləri və komponentlərlə genişlənir; 10
- bank sistemi daxilində daim əlaqələr qaçılmazdır. Bu əlaqələr həm Mərkəzi Bankla kommersiya bankları arasında, həm də kommersiya bankları arasında yarana bilər. Banklar bir-birinə müxtəlif xidmətlər göstərə bilər, banklararası bazarda birgə layihələrin maliyyələşdirilməsində iştirak edə bilər və s. Bütövlükdə bank sisteminin aşağıdakı özünəməxsus əlamətləri qeyd olunur: - bank sistemi eyni məqsədə xidmət edən elementlər məcmusudur; - bank sistemi elementlərin qarşılıqlı dəyişdirilməsi imkanlarına malikdir; - bank sistemi qapalı tipli sistemdir; - bank sistemi özünütənzimləyən sistemdir; - bank sistemi idarəedilən sistemdir; - bank sistemi dinamik sistemdir. Mülkiyyət formalarına görə banklar – dövlət, səhmdar, kooperativ, qarışıq kapitallı banklar kimi fərqləndirilə bilər. Bankların dövlət forması bazar iqtisadiyyatı şəraitində daha çox Mərkəzi Banklara aiddir. Azərbaycan Mərkəzi Bankı, həmçinin Rusiya, Belçika, Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya kimi ölkələrin Mərkəzi Banklarının vəsaiti bütövlükdə dövlətə məxsusdur. Yaponiya Mərkəzi Bankın vəsaitinin 50%-i dövlətə, qalan 50%-i ayrı- ayrı banklara, İsveçrədə 47%-i dövlətə, qalan 53%-i kantonlara, Avstriyada 50%-i dövlətə, qalan 50%-i fiziki şəxslərə məxsusdur. Azərbaycan Respublikasında banklar və bank fəaliyyəti haqqında qanunun tələblərinə görə bank sistemində xarici kapitalın iştirak limitini müəyyən etmişdir. Bu ümumi kapitalın 15%-dən çox olmamalı idi. Sonralar Mərkəzi Bank bu limiti 30%-dək artırdı. Kanada və Rusiyada da belə məhdudiyyətlər mövcuddur. Fransada isə bu sahədə heç bir məhdudiyyət qoyulmur. İqtisadiyyatın tənzimlənməsinin bazar iqtisadiyyatı şəraitində həyata keçirilməsini təbliğ edən mühüm məktəblərdən biri monetar konsepsiya tərəfdarlarıdır. Bu təlimin yaradıcıları (M.Fridmen, F.Hayek və b.) belə hesab edirdilər ki, dövlətin idarəedilmə sistemi bürokratiyadır, səmərəsizdir. Şəxsi təşəbbüskarlığa qarşı çıxmaqla, iqtisadiyyatın qeyri sabitliyinə səbəb olur. Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|