Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

222 
 
deyirdi». Lakin üstünə qaranlıq çökmüş yurdunun başı üzərində yenidən o 23 aylıq 
hürriyyət günəşinin doğacağına inamını itirmişdi. 
Hətta sürgündə belə çoxlarının «ərin indi  xaricdə kef sürür» 
deməyinə 
baxmayaraq, Ümbul  Banu  xanım  həyat yoldaşının gördüyü işlərin böyüklüyünə 
inanırdı.  Savadlı,  bacarıqlı  bir  qadın  olan  Ümbül  Banu  xanım  bir  dəstə  qadını 
başına toplayıb Moskvaya—Kalininin yanına şikayətə getməyə hazırlaşırdı. Lakin 
amansız əcəl imkan vermədi. 
—Anam  soyuğa  da  dözərdi,  aclığa  da.  Amma  o  qürbət  elə  gedən  gündən 
Rəsulun adı dilindən düşmürdü. «Oğlumu nahaq güllələdilər» deyib ağlayırdı. Elə 
bu dərdlə də dünyadan köçdü. 
Ananın  ölümündən  sonra  qardaşla  bacının  (Azərlə  Xalidənin)  vəziyyəti 
daha  da  pisləşdi.  Yenə  necə  olsa,  anaları  onlara  dayaq  idi,  təskinlik  verirdi,  evə 
böyüklük edirdi. İndi demək olar ki, kimsəsiz qalmışdılar. Lakin başqa yol yox idi. 
Dözüb yaşamağa məcbur idilər. 
Bir  gün  Azər  müəllimin  yaxşı  rəsmlər  çəkdiyini  bilib  məktəbə  çağırdılar. 
Düşərgənin komendantı ilə danışıb məktəbdə rəsm dərsi deməyinə icazə aldılar... 
Azər  müəllimin  sürgündə  dərs  dediyi  şagirdlərdən  biri  olan  əməkdar  elm 
xadimi,  professor Murtuz  Sadıqov hazırda  respublikada  «Vicdan komissiyası»nın 
sədri  kimi  böyük  iş  aparır,  Stalinizmin  qurbanları  olmuş  yüzlərlə,  minlərlə 
azərbaycanlıya bəraət qazandırır. 
İşlərin bir qədər yaxşılaşmağını tale yenə çox gördü Azər müəllimə. Sevimli 
bacısı  Xalidə  yoxa  çıxdı.  Bacısını  çox  axtarıb  soraqladı.  Lakin  heç  bir  məlumat  
öyrənə  bilmədi.  (Azər  müəllim  bu  günə  kimi  də  bacısının  harda  olduğunu,  yaxud 
vəfat  etdiyini  öyrənə  bilməyib.  Bəlkə  oxuculardan  bu  haqda  kimsə  məlumat  verə 
biləcək?  Məmməd  Əminin  bu  didərgin  övladlarını—qardaş  ilə  bacını  50  ildən 
sonra görüşdürəcək?) 
Azər  həyatda  tək-tənha  qalmışdı.  Atası  isə  uzaq  ellərdə  yurduna  azadlıq 
günəşi  gətirmək  üçün  çırpınır,  «Azərilərin  yanıq  ürəklərinə»  xoşbəxtlik  toxumu 
səpmək arzusu ilə alovlanırdı. 
Qaldığı yerin qonşuluğuna Naxçıvandan bir ailə sürgün olunmuşdu. Ailənin 
cavan qızı Şölənin səmimiliyi, sadəliyi diqqətini cəlb etmişdi, söz-söhbətdən sonra 
razılığa gəlib ailə həyatı qurdular. Ramiz adlı bir oğlu oldu. 
1942-ci ildə Azər müəllimi cəbhəyə göndərdilər. 
Müharibədən  sonra  yenidən  Qazaxıstana  gəldi.  Sonra  ikinci  oğlu  dünyaya 
göz  açdı.  Ailə  həyatı,  iki  sevimli  övladı  başına  gələn  faciələri  az  da  olsa 
unutdururdu ona. Lakin... 
Tale  insandan  üz  döndərəndə  çətin  barışır.  Ağrı-acı  insanın  ömrünə  ayaq 
açanda bu  vərdişindən asanlıqla  əl çəkmir. Sanki çəkdiyi  müsibətlərin zülmündən 
könül rahatlığı tapır. Səni belə «yavaş ölümlə» son mənzilə tələsdirir. 
...Tale  yenə  güzaranına  balta  çaldı  Azər  müəllimin.  Həyat  yoldaşı  Şölə 
vaxtsız-vədəsiz dünyadan  köçdü.. 

---

223 
 
1953-cü  ilin  martında  Stalin  öləndə,  o  da  başqaları  kimi  ağlayıb  göz  yaşı 
tökdü. Stalinin onların başına açılan oyunlardan xəbəri olmadığına inanırdı. 
1956-cı  ildə  qəribə  hadisə  baş  verdi.  Onu  Dövlət  Təhlükəsizliyi  orqanına 
çağırıb dedilər: «Xəbərin varmı ki, atan Məmməd Əmin Rəsulzadə Türkiyədə vəfat 
edib?» 
Əvvəl tutulmuşdu bu  xəbərdən. Sonra  ona  dikilən qəribə  ifadəli baxışların 
marağını, məqsədini bilib demişdi: 
—Mən  indi  onun  ölməyinə  sevinirəm.  Onun  ucbatından  qardaşımı  
güllələdilər. Anam, nənəm dözə bilməyib dünyadan köçdülər, bacım  itkin  düşdü, 
indiyədək harda olduğunu da bilmirəm. Evimiz, eşiyimiz dağıldı... 
—  Demək  atanın  ölümünə  sevinirsən?  —  DTK  əməkdaşı  bir  də  təkrar 
soruşmuşdu. 
Bu dəfə suala cavab vermədi. DTK əməkdaşı da deyəsən verdiyi sualın — 
atanın  ölümünə  sevinib,  kədərlənməyin—lazımsız  cəfəngiyyat  olduğunu  hiss 
etmişdi. 
Bu  cəhənnəm  otağından  çıxıb  sıxıntılı  adamlardan  yaxa  qurtaranda 
rahatlıqla  nəfəs  almışdı.  Yol  boyu  isə  eşitdiyi  sözləri  xatırlayıb  düşünmüşdü; 
«Demək  o  da  dünyadan  köçdü.  Görəsən,  bizi  yadına  salırdımı  heç?  Bilirdimi 
başımıza  gətirilən  oyunları?  Hamısı  onun  ucbatından  oldu.  Onun  adına  görə  bizi 
belə günə qoydular. Yazıq anam bir dəfə də ondan gileylənmədi: Elə hər dəfə söz 
düşəndə  «atanız düz iş görür» deyirdi.  Anamın son nəfəsinə kimi onu    müdafiə 
etdiyini eşitdimi görən? 
Azər  müəllim  bütün  yol  boyu  bu  ağrılı  sualları  vermişdi  özünə.  Atasının 
1955-ci  ildə  uzaq Türkiyədə—Ankara  şəhərində  martın  6-da  gecə  saat  on  birə  on 
beş  dəqiqə  qalanda  son  dəfə  «AZƏRBAYCAN...  AZƏRBAYCAN... 
AZƏRBAYCAN»  deyə,  həyata  göz  yumduğunu  düz  bir  ildən  sonra  eşitdi.  Azər 
müəllim o zaman atasının dünyaya göz yumanda hansı sözləri dediyini bilməmişdi. 
Ümumiyyətlə,  atası  haqqında  uzun  illər  boyu  heç  bir  həqiqəti  bilməyib.  Yalnız 
uzaqdan onun adını eşidib. Evlərində  də  çox az hallarda  atasının adını çəkirdilər. 
Babası,  nənəsi,  anası  bu  adı  həsrətlə,  məhəbbətlə  yada  salırdılar.  Sonradan  nə 
evlərində, nə sürgündə «Məmməd Əmin» adını ucadan demədilər. Bu adı dövran, 
zəmanə qorxulu bir kabusa döndərmişdi. DTK və NKVD işçiləri bu adla bağlı hər 
şeyi dəhşətlə danışıb izah edirdilər. Bu addan sanki qorxurdular, çəkinirdilər. Azər 
müəllimə  elə  gəlirdi  ki,  atası  özünü  xilas  etmək  üçün  xaricə  qaçıb.  Və  hərdən 
fikirləşirdi ki, əgər burda yaşamırsa, çıxıb gedibsə, onda bizdən, onun özündən nə 
istəyirlər? 
Azər  müəllim  çox  şeydən  xəbərsiz  idi  o  vaxt.  Bilmirdi  ki,  23  ay  azərilərin 
başı üzərində istiqlaliyyət bayrağını dalğalandırmış atası öz əqidəsindən dönməyib, 
yenə mübarizə aparır. Onun varlığı, sağ qalmağı «zülmət qartalları»nın işinə mane 
olur. Çünki o, hələ yüzlərlə, minlərlə adamın ümidgahıdır, inam yeridir. 

---