49
Müharibənin gedişi faşist nəzəriyəbazların bu ümidini də boşa çıxardı.
Qafqazın bütün xalqları ölkənin digər xalqları ilə birlikdə ümumi düşmən faşizmə
qarşı ölüm-dirim mübarizəsinə qalxdılar. Qafqazı müdafiə edən cəbhələrdən biri
olan Zaqafqaziya cəbhəsi tərkibində şəxsi heyətləri əsasən Qafqaz
xalqlarından tərtib edilmiş 12 milli diviziya vuruşurdu. Bunların içərisində 77-ci,
223-cü, 396-cı, 402-ci, 416-cı diviziyalar Azərbaycan Milli diviziyaları idi.
Qafqaz uğrunda döyüşlərin ikinci mərhələsinin başlanması və Stalinqrad
uğrunda ağır döyüşlər faktiki olaraq eyni zamanda (1942-ci ilin iyulunda)
başlanmışdı. Lakin faşist orduları 1943-cü ilin fevralının əvvəlində Stalinqrad
ətrafında darmadağın edildikdən sonra, Almaniya hərbi komandanlığı bütün qalmış
qüvvələrini Qafqaz cəbhəsinə yönəltdi və Qafqaz uğrunda döyüşlər 14 ay davam
etdi.
Qafqaz regionunda iqtisadi və hərbi strateji cəhətdən ən güclü respublika
Azərbaycan olduğuna görə düşmənin əsas qüvvələri də bu istiqamətə
yönəldilmişdi. Təkcə onu demək kifayətdir ki, müharibənin bütün gedişi dövründə
cəbhələri benzin və digər yanacaqla əsasən Azərbaycan neftçiləri təchiz edirdi.
Azərbaycan neftçilərinin bu böyük tarixi xidmətləri hələ müharibə illərində Marşal
G.K.Jukov və marşal K.K.Rokosovski tərəfindən dəfələrlə minnətdarlıqla qeyd
edilmişdir. Bütün bunlara baxmayaraq Sovetlər İttifaqının matorlar müharibəsində
əldə etdiyi tarixi qələbədə cəbhənin benzin və sürtkü materiallarına olan tələbatının
75-90%-ni fasiləsiz olaraq təchiz edən Bakı şəhərinə “Qəhrəman şəhər” adı
verilmədi, halbuki bu ada o, bəzi şəhərlərdən əvvəl layiq görülməli idi. Azərbaycan
Respublikası Prezidenti Heydər Əliyev böyük iftixar hissi ilə qeyd etmişdir ki,
“Əgər Bakının nefti olmasaydı, Sovetlər İttifaqının qələbəsi bəlkə də mümkün
deyildi...”
Faşist Almaniyasının Qafqazı zəbt etmək planının baş tutmaması onun
Türkiyəni də bu müharibəyə cəlb etmək ümidini də puça çıxardı və SSRİ-nin
cənub sərhədlərinin təhlükəsizliyi təmin edildi.
Bununla belə Almaniyanın o dövrdəki müttəfiqləri olan Yaponiya və
Türkiyənin 1942-ci ildə Sovetlər İttifaqına qarşı müharibəyə başlamamalarının
səbəbləri hələ indi də bəzi hərbi tarixçilərin və hərbi sərkərdələrin tədqiqat obyekti
kimi qalmaqdadır.
Aydındır ki, Sovetlər İttifaqının Ali Baş komandanlığı belə təhlükənin
mövcudluğunu hiss edirdi və ölkəyə qarşı ikinci və ya üçüncü cəbhənin açıla
bilməsi ilə əlaqədar olaraq həmin istiqamətlərdə kifayət qədər hərbi qüvvə
saxlayırdı. Təkcə Qafqazda 1942-43-cü ildə 11 atıcı diviziya və 2 hərbi hava
50
qüvvələri ordusu saxlanılırdı
29
. Qafqaz eləcə də Qara dəniz, Kaspi və Azov
dənizləri donanmaları tərəfindən müdafiə edilirdi.
Müharibə illərinin diplomatik sənədlərinin öyrənilməsi sübut edir ki, 1943-
cü ilin əvvəlində Yaponiya və Türkiyənin faşist Almaniyasına münasibəti xeyli
soyumuşdu. Almaniya ordusunun güclü müqavimətinə baxmayaraq, o, 1943-cü ilin
sonundan etibarən heç bir əməliyyatda təşəbbüsü öz əlinə ala bilmədi və dünya
xalqları Almaniya hərbi qüvvələrinin yaxın vaxtlarda məğlub olacağını
gözləyirdilər.
Faşist ordusunun Qafqaz dağları ətəklərində məğlub edilərək geriyə
çəkildiyi dövrdən az sonra Sovet siyasi rəhbərliyi öz daxili siyasətində
bağışlanılmaz bir səhv buraxdı: 1944-cü ilin əvvəlində Şimali Qafqazda yaşayan
çox saylı müsəlman xalqları bütövlükdə Qazaxıstan və Sibirə sürgün edildilər. Öz
ölkəsinin bir qrup müsəlman xalqına qarşı bu qəddar cəza tədbiri üçün heç bir
əsaslı səbəb yox idi və Stalin-Beriya-Mikoyan qrupunun bu qanlı tədbiri müharibə
dövrünün siyasətinin qara ləkəsi kimi tarixə düşdü. Belə mürtəсe siyasətin
davamını biz müharibə qurtardıqdan az sonra öz evlərinə qaytarılmış hərbi əsirlərin
1949-cu ildə hərbi düşərgələrə sürgün edilməsində gördük.
Bu məruzənin müəllifi 30 il bundan əvvəl, 1944-cü ildə Qazaxıstana sürgün
edilmiş çeçen yazıçısı Xalid Oşayev ilə öz evində görüşmüşdür. 1926-cı ildən
Sov.İKP üzvü olan Xalid Oşayev söylədi ki, NKVD-də xidmət edən azğınların
tələbi ilə gecə qapımı açdıqda, onlara partiya biletimi göstərdim, lakin həmin bileti
üzümə çırparaq mənə dedilər: “çeçensən?, düş qabağımıza, sürgünə gedirsən” və
bizi mal-qara daşınan çirkli vaqonlara doldurdular. Məlumdur ki, onları 17 il
tikanlı məftillər arxasında yaşatdılar və əksəriyyəti də məhv edildi.
Hörmətli Veteranlar! 50 il bundan əvvəl II dünya müharibəsi kimi qanlı
müharibəni antifaşist və demokratik qüvvələrin qələbəsi ilə qurtararkən, biz
hamımız güman edirdik ki, ölkəmizdə, o cümlədən Qafqazda həmişə sülh və əmin-
amanlıq olacaqdır. Lakin sizə məlumdur ki, Şimali Qafqazda indi müharibə gedir
və qan tökülür. Zaqafqaziyanın hər üç respublikasını əhatə edən iki ərazidə isə
qanlı döyüşlərdən sonra atəşkəsə nail olunmuşsa da, əldə edilmiş atəşkəs möhkəm
deyildir. Bütün Qafqazın xalqlarına isə dinc Qafqaz evi lazımdır və bu haqda
konkret təkliflər Azərbaycan prezidenti tərəfindən verilmişdir.
Dünya ictimaiyyətinə məlumdur ki, dinc Qafqaz evinin açarı Rusiyanın
əlindədir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev 1994-cü ilin
iyununda “Rusiya qəzeti” və 1994-cü ilin dekabrında “Reklam xəbərləri” qəzeti
29
A.A.Гречко, Битва за Кавказ, M., 1967, s.473-477
Dostları ilə paylaş: |