51
müxbirlərinin suallarına cavabında Rusiyanın Qafqaz problemlərinin həllində
iştirakını yüksək qiymətləndirərək, arzu etmişdir ki, Rusiyanın siyasətində
Qafqazın hər bir respublikasına münasibəti bu respublikaların xalqlarının dini
mənsubiyyətlərindən və Rusiya ilə tarixi əlaqələrindən asılı olmayaraq formalaşsın.
Yalnız belə ədalətli münasibət Qafqaz regionundakı bütün ziddiyyətləri dinc yolla
həll etməyə kömək edər.
§ 5 Azərbaycan xalqının faĢizm üzərində qələbədə böyük xidməti
Əgər Bakının nefti olmasaydı
Sovetlər İttifaqının qələbəsi
bəlkə də mümkün deyildi...
HEYDƏR ƏLĠYEV
Bakı şəhəri ikinci dünya müharibəsinin gedişində və müqəddəratında böyük
rolu olmuş şəhərlərdən biridir. Bu hər şeydən əvvəl onun zəngin neft yataqları və
strateji mövqeyi ilə əlaqədardır.
Hələ 1881-ci ildə Bakıda dənizçilik peşələri üzrə qarışıq tipli məktəb
yaradılmışdı və bu məktəbin peşə siniflərini 20 ildə (1881-ci 1901-ci illər) 945
nəfər qurtarmışdı ki, bunlardan da 136 nəfəri azərbaycanlı idi. 1903-cü ildə həmin
siniflər əsasında Bakı Dənizçilik məktəbi yaradıldı. 1899-cu ilin sentyabrın
əvvəlində Xəzərdə 345 neft daşıyan gəmi var idi. Dünyada dizel mühərrikləri olan
ilk tanker (yükgötürmə qüvvəsi 820 ton, sürəti saatda 7,4 mil olan gəmi) də (1903-
cü ildə) Bakı limanında üzməyə başlamışdır.
Bakı neft rayonunun inkişafı və müdafiəsi ilə əlaqədar olaraq 1920-ci ildən
başlayaraq Bakının hava hücumundan müdafiəsi üzrə tədbirlər görülməyə başlandı.
1920-ci ilin noyabrında Bakıda bir atıcı diviziya təşkil edilmişdi (sonralar bu, 77-ci
diviziya kimi məşhurlaşdı). 1925-ci ilin avqustunda Bakıda 12 təyyarədən ibarət
qırıcı təyyarələr dəstəsi yerləşdirilmişdi.
1938-ci ilin sentyabrında Bakı hava hücumundan müdafiə hissələrində 2
zenit topları batareyası (hər birində 4 top) mövcud idi. Az sonra burada zenit
artilleriyası divizionu yaradıldı. Həmin divizionun batareyalarından birinin
komandiri H.E.Hüseynov 1943-cü ildə Bakıda yerləşən zenit artilleriya
diviziyasının komandiri vəzifəsinə təyin edildi
30
. Göstərilən diviziya Bakıda 1941-
ci ildə açılmış zenit artilleriya məktəbini qurtarmış zabitlər ilə təmin edilirdi.
30
Бакинский округ ПВО. Б. 1974, s.51
53
1942-ci ilin 8 avqustundan hərbi vəziyyətə keçirildi və yuxarıda göstərilən 75-ci
atıcı briqada Qafqazın müdafiəsi üzrə döyüşlərə cəlb edildi.
Qafqaz uğrunda döyüşlərdə rabitəçi-matros Qafur Məmmədov 1942-ci ilin
18-19 oktyabrında Kaçkanova kəndi yüksəkliyində apardığı döyüşlərdə 13 faşist
avtomatçısını və bir minomyot heyətini məhv etdi və həmin döyüşdə komandirinə
tuşlanan snayper atəşini öz bədəni ilə örtərək yüksək qəhrəmanlıq nümunəsi
göstərdi. Bütün bu şüsaətinə görə ona Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adı verildi.
Bakıda təşkil edilmiş dəniz atıcı briqadası da Qafqaz uğrunda döyüşlərdə
fəal iştirak etmişdi. Kaspi flotiliyasının hərbi gəmiləri 1942-ci ildə şimala
yükdaşıyan 1200 gəmini 216 dəfə hava hücumlarından müdafiə etmiş və düşmənin
6 bomba atan təyyarəsini vurmuşdu.
Stalinqrad və Şimali Qafqaz uğrunda döyüşlərin gərgin vaxtında Kaspi
hərbi flotiliyası və nəqliyyat gəmiləri cəbhələrə 434472 nəfər döyüşçü və mülki
şəxs, 791 tank, 46 təyyarə, 4458 maşın, 213257 ton silah və s. daşıdı. Bundan əlavə
Kaspi vasitəsilə külli miqdarda yaralı döyüşçü və köçürülən əhali daşındı.
Qafqaz uğrunda döyüşlərin qızğın çağında Kaspi flotiliyasının qırıcı
təyyarələri Bakı-Astraxan istiqamətində daşınan hərbi sursatın və cəbhə üçün
yanacağın havadan müdafiəsini təmin edirdi. 422 gün davam edən bu döyüşlər
zamanı Almaniya faşist ordusunun təyyarələri Zaqafqaziya istiqamətinə 7493 uçuş
təşkil etmişdi. Bu təyyarələrdən 74-ü Bakı rayonuna çatmışdı və onlardan 8-i
vurulmuş və yalnız 7-si Bakı səmasına çata bilmişdi.
II dünya müharibəsi illərində Bakının maşınqayırma zavodlarında cürbəcür
minomyotlar hazırlanır, məşhur “katyuşa” üçün mərmilər istehsal edilirdi. Burada
eləcə də tanklar təmin edilir, döyüş sursatı və cəbhə üçün digər ləvazimatlar
hazırlanırdı.
Marşal A.A.Qreçko sonralar yazmışdı ki, Qafqazın müdafiəsi dövründə
cəbhəyə Azərbaycandan tükənməz axın kimi yüksək keyfiyyətli benzin, silah,
döyüş sursatı və ərzaqla dolu yük qatarları
gəlirdi
32
.
1941-45-ci illər müharibəsi dövründə cəbhələrdə düşmənə qarşı “Motorlar
müharibəsi”ndə istifadə edilən benzin və digər yanacağın dörddə üçündən çoxunu
Azərbaycan və onun paytaxtı Bakı vermişdi. Müharibə illərində Bakı cəbhə üçün
73 milyon ton neft məhsulları, 1 milyon 42 min ton təyyarə benzini vermişdi.
Müharibə illərində hər üç təyyarə və tankdan ikisi Bakı nefti hesabına hərəkət
edirdi.
Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev demişdir:
“Tarix bu gün də,
gələcəkdə də bilməlidir ki, İkinci Dünya müharibəsində, Böyük Vətən
32
A.A.Гречко, Битва за Кавказ, M., 1967, s.35.