Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
128 saxlamağı üstün tutdular, azərbaycanlı döyüşçülərin dəyanəti nəticəsində kömək iyulun 15-də, Karrar stansiyası QİO-nun əlində olanda və döyüşlər sona çatanda yetişdi. İyulun 14-də günün ikinci yarısından başlayaraq Kürdəmir-Ağsu -Şamaxı cəbhəsində nisbi sakitlik hökm sürməyə başladı, bundan istifadə edərək tərəflər öz sıralarına əlavə qüvvələr cəlb edirdilər. İyulun 14-də tərkibində 37 zabit, 2731 əsgər (2092 tüfəng, 16 pulemyot, 4 dağ topu) olan 38-ci türk piyada alayı Ağstafaya çatdı və dərhal Ucara yola salındı. 459 Şamaxı istiqamətində istifadə edilmək üçün təzəcə Azərbaycana gəlmiş 38- ci alayının top batareyası, azərbaycanlılardan ibarət Ləzgi süvari alayı, əlavə döyüş sursatı dəmir yolu vasitəsi ilə Kürdəmirə, oradan isə cəbhə xəttinə daşındı. 460 Beləliklə, Ağsu-Kürdəmir döyüşləri Qafqaz İslam Ordusunun gücünü, zabit və əsgərlərinin nəyə qadir olduğunu açıq-aydın sübut etdi. Artıq əməliyyatın planlaşdırılma mərhələsində komandanlıq Kürdəmirin möhkəmləndirilməsi barədə kəşfiyyat məlumatlarına əsaslanaraq zərbənin əsas istiqamətini şimala, Ağsuya doğru yönəltdi. Ağsunun alınması aşağıdakı üstünlükləri qazandırırdı: 1. Şamaxı istiqamətində irəliləməyə şərait yaradılır və bununla da sovetlər Şamaxı istiqamətindən qoşunları çıxara bilmirlər; 2. Kürdəmirdə müdafiə olunan sovet qoşunlarına cinahdan və arxadan zərbə endirmək imkanı əldə edilir. Süvari hissələr əlahiddə şəkildə ayrılaraq Ağsu-Kürdəmir və Ağsu-Şamaxı yollarının kəsilməsində istifadə edilməli idi. Əməliyyata hazırlıq ciddi həyata keçirilmişdi: su, ərzaq, döyüş sursatı ehtiyatları yaradılmış; arxada qalan rus və erməni kəndlərində tərksilah əməliyyatları aparılmış, silahlı dəstələr məhv edilmişdi; QİO-nun uğurlu hücumu nəticəsində bolşevik-erməni birləşmələrinin ətraf kəndlərə qəfil hücum etmək ehtimalı nəzərə alınaraq Göyçay dəstəsi təşkil edilmiş və hadisələrin gedişində bu, özünü doğrultmuşdu. Əməliyyata rəhbərlik etmək üçün komandanlıq cəbhə xəttinə mümkün olan qədər yaxın mövqe tutmuşdu. Döyüşlərdə komandanlıq qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq üçün inadkarlıq, əsas məqsədlərdən yayınmadan dəyişən şəraitə uyğun olaraq fəaliyyət göstərmək bacarığını, qoşunlar isə rəşadət və dözümlülük nümayiş etdirmişdilər. Azərbaycanlı zabitlərin, ilk növbədə H.Səlimovun komandanlıq istedadı müəyyən olunmuş, ayrı-ayrı istiqamətlərdə müstəqil şəkildə əməliyyata rəhbərlik etməsi təcrübəsi sınaqdan keçirilmiş və özünü doğrultmuş, azərbaycanlıların döyüşdə heç də türklərdən geri qalmaması aydın olmuşdu. Əməliyyat zamanı aşağıdakı qüsurlar özünü büruzə vermişdi: nəqliyyat vasitələrinin azlığı döyüşən qoşunların su, ərzaq və döyüş sursatı ilə təchizatında problemlər yaradırdı; qoşunların tibbi xidməti acınacaqlı vəziyyətdə idi, susuzluq və isti iqlim şəraitində başlamış bir sıra xəstəliklər itkilərə səbəb olurdu; axtarış-xilasetmə hissələrinin təşkil olunmaması nəticəsində dağlıq şəraitdə yaralanaraq öz qoşunlarından aralı düşən döyüşçülər itkin hesab olunur, onların bir qismi yerli sakinlər tərəfindən xilas edilsə də, bir çoxu həlak olurdu; hissələr arasında daimi rabitənin olmaması məlumatların vaxtı- vaxtında çatdırılmasında, qoşunların idarə edilməsində çətinliklər doğururdu; qoşunların azlığı şəraitində hərbi hissələrin yer dəyişməsi onları yorur və vaxt itkisinə səbəb olurdu. Bununla belə, Ağsu istiqamətində bolşeviklərin ən etibarlı hissələrinin məğlubiyyətə uğradılması, azərbaycanlı zabit H.Səlimovun əsasən azərbaycanlılardan ibarət olan qüvvələrlə sovetlərin və ingilislərin təriflədiyi Biçeraxovu məğlub etməsi Qafqaz İslam Ordusunda qələbə əhvali-ruhiyyəsi, düşmən tərəfdə isə ruh düşkünlüyü yaratmışdı. 7.7. ġamaxı əməliyyatı (19-22 iyul 1918-ci il) Ağsu-Kürdəmir döyüşlərində özünü büruzə vermiş qüsurları aradan qaldırmaq məqsədilə QİO komandanlığı yeni əməliyyatı planlaşdırarkən qoşunlarda struktur dəyişikliyi apardı. Döyüş şəraitində qoşunların struktur dəyişikliyinin həyata keçirilməsi olduqca çətin proses idi, lakin komandanlıq bu riskə getdi. Artıq Ağsu-Kürdəmir döyüşlərində müəyyən edilmişdi ki, qoşunların Ağsu istiqamətindən Kürdəmirə, Kürdəmir istiqamətindən Ağsuya göndərilməsi vaxt itkisinə səbəb olur və döyüşçüləri yorur. Bir mövqedə olan komandanlıq digər bölgədə baş verənlər barəsində bixəbər olur, həmin bölgədə vuruşan qoşunların rəhbərləri isə müstəqil fəaliyyət göstərmək səlahiyyətinə malik olmadığına görə "yuxarıdan" əmr və göstərişlər gözləməli olurdu. Ağsu uğrunda gedən döyüşlər zamanı bu cəbhədə olan Nuru paşa və onun qərargahı Kürdəmir cəbhəsində baş verənlər barəsində gec xəbər tuturdu və yalnız H.Səlimovun təşəbbüskarlığı və məsuliyyəti öz üzərinə götürməsi vaxtında tədbirlər həyata keçirməyə imkan verirdi. Karrar stansiyası uğrunda gedən döyüşlər zamanı bolşeviklər üstün qüvvələrlə Salyana hücum etmişdi. N.Ramazanov və S. Hüseynzadənin dəstələri düşmən hücumlarını dəf etsələr də əkshücuma keçə bilmədilər, çünki Salyandan aralı (Ağsuda) olan komandanlıq hadisə barəsində gec xəbər tutmuş və onlara gec reaksiya vermişdi. İrəlidə 459 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.217. 460 Yenə orada, s.232. 129 gözlənilən əməliyyatlar iki bir-birindən aralı istiqamətdə: Göyçay-Şamaxı şosse yolu və Kürdəmir-Bakı dəmir yolu boyunca aparılmalı idi. Qoşunlar bir-birindən aralanmalı olduğundan, komandanlıq hər iki istiqamətə eyni vaxtda eyni diqqəti ayıra bilməzdi. Nəticədə QİO-nu təşkil edən 5-ci Qafqaz piyada firqəsi, 15-ci firqənin 38-ci alayı və azərbaycanlı hissələr iki taktiki qrupa bölündü. Şimal (quzey) qrupu adını almış qrup Ağsu-Şamaxı-Bakı istiqamətində irəliləməli idi. Qrupun tərkibinə 13-cü Qafqaz piyada alayı (komandir yarbay Əhməd Rza bəy), 10-cu Qafqaz piyada alayı (komandir yarbay Səlim bəy), Zehni bəy dəstəsi (komandir süvari minbaşısı Zehni bəy), 25-ci, 26-cı və 28-ci taborlar daxil idi. Qrupun komandiri yarbay Osman bəy təyin edildi. Cənub (güney) qrupu adını almış qrup Kürdəmir-Bakı dəmir yolu boyunca irəliləməli idi. Qrupun tərkibinə Müsüslü dəstəsi, bir türk piyada taboru (38-ci alay tərkibindən 2-ci tabor), 1 türk piyada bölüyü (26-cı tabor tərkibindən), istehkam bölüyü, 2 top, 1 zirehli qatar daxil idi. Qrupun komandiri H.Səlimov təyin olundu. 461 38-ci alayın 1-ci taboru ehtiyat qüvvəsi kimi arxa cəbhədə 3-cü taboru isə Gəncədə saxlanılmışdı. Qruplar arasında əlaqələndirmə itməsin deyə onlar Şərq Cəbhəsi komandanlığı (və ya Bakı cəbhəsi komandanlığı) çərçivəsində birləşmiş, Cəbhə komandanı Mürsəl bəy təyin edilmişdi. 462 Yeni qruplaşmaya əsasən qoşunlar iyunun 16-18-də təşkil olundu, istiqamətlərə bölündü. İyulun 19-da planlaşdırılan hücumda qoşunlar qruplar şəklində hərəkət etməli idi. Komandanlıq hesab edirdi ki, Cənub qrupu qarşısında 200 süvari, 700 piyada, 1 zirehli qatar, bir neçə zirehli avtomobil olan qüvvə dayanıb. Ehtimallara görə, Şimal qrupu qarşısında 2-3-tabor piyada, zirehli avtomobillər, bir neçə top və pulemytoları olan düşmən dəstəsi var idi. 463 Döyüş əmrinə əsasən 13-cü alay Ağsu yaxınlığındakı mövqeyindən Göylər kəndinə, oradan Şamaxıdan şərqə hərəkət edərək Şamaxı-Bakı yolunu kəsməli idi. 10-cu alay Gürcüvan kəndi ətrafından hücuma keçərək birbaşa Şamaxı üzərinə hərəkət etməli idi. 38-ci piyada alayın l-ci taboru, mürəttəb süvari alayı və milli azərbaycanlı dəstələr, rus dağ topları taqımı Şərq cəbbəsinin ehtiyat qüvvəsi olaraq Ağsuda toplandı. Şimal qrupunun hücumu zamanı Cənub qrupu hücuma keçməsə də fəal hərəkətləri ilə düşməni özünə cəlb etməli və şimala qüvvə göndərilməsinə imkan verməməli idi. 464 Mürsəl bəy, tərtib etdiyi planla razılaşan Nuru paşadan döyüş əmrini dəstəkləyən teleqram almışdı. Teleqram "Hədəfiniz Bakı olacaqdır" sözləri ilə bitirdi. 465 Beləliklə, ən çətin vəzifə 13-cü alay qarşısında qoyulmuşdu. O, çox da hündür olmayan (831-936 m), lakin sıldırımlı Göylər dağ silsiləsini aşmalı, daha sonra Pirsaat çayını keçməli, Şamaxını cənubdan mühasirəyə alaraq Şamaxı-Bakı yoluna çıxmalı idi. Əməliyyat plan üzrə həyata keçirilsəydi, düşmənin qüvvələri Şamaxıdan çıxa bilməyəcəkdi. İyulun 19-a keçən gecə Şamaxı ətrafına şiddətli yağış yağdı, bu isə qoşunların hərəkətini ləngitdi. Hücum zamanı yağışın davam etməsi, bir tərəfdən də gilli-palçıqlı ərazilər 13-cü alayın hərəkətini daha da çətinləşdirirdi. Tədricən alay hücum istiqamətini dəyişdi və müəyyən olunmuş vaxtda Göylər kəndi (Şamaxıdan cənub-şərqdə) əvəzinə Mədrəsə kəndinə (Şamaxıdan cənub-qərbdə) yaxınlaşdı. Nəticədə 10-cu alayın hücumunu sol cinahdan dəstəkləyən 13-cü alay Şamaxıya birbaşa zərbəni gücləndirdi. Lakin sovetlərin Şamaxıdan çıxmaq yolu qapanmamışdı. Şamaxıya gözlədiklərindən də güclü zərbə vurulduğundan bolşeviklər səhər saat 11:00-da geri çəkilməyə başladılar və saat 16:35-də kütləvi şəkildə Şamaxını tərk edirdilər. Nuru paşa əməliyyatın gedişindən, ilk növbədə 13-cü alayın istiqamət dəyişməsindən narazı idi və sovet qoşunlaranın buralardan sağ-salamat çıxmasını Bakı ətrafında döyüşlərin daha da şiddətli olacağı kimi qiymətləndirirdi. 466 Döyüşdə Şimal qrupundan 1 zabit, 4 əsgər həlak olmuş, 20 əsgər yaralanmışdı. 467 Havanın yağışlı olmasına baxmayaraq iyunun 20-də hücum davam etməli idi. Yeni plana əsasən 13-cü alay hərəkət istiqamətini dəyişməli və Çuxanlı-Məlik Çoban kəndlərini tutmalı idi (kəndlər Şamaxıdan cənub-şərqdə yerləşirdi). İyulun 20-də Şimal qrupu hücuma keçdi və döyüşdən sonra Çuxanlı və Məlik Çoban kəndlərini tutdu. Döyüşdə 1 top, 2 pulemyot, 1 zirehli və 2 yük avtomobili, ləvazimat və döyüş sursatı olan arabalar qənimət kimi ələ keçirildi. Avtomobilləri ələ keçirmək üçün süvari bölmə Şamaxı ilə Mərəzə arasında xüsusi pusqu qurmuş və texnikanı tuta bilmişdi. Texnika ilə birlikdə 1 ingilis zabiti və 4 ingilis əsgəri də əsir götürüldü. 468 QİO-nun qoşunları bir az da irəliləyə bilərdi, lakin Azərbaycan ərazisində ilk döyüşlərdən fərqli olaraq indi komandanlıq tam sığortalanmış şərait yaradır, cinahları möhkəmlədir, ehtiyat qüvvəsini cəbhəyə yaxınlaşdırır, döyüş sursatı, 461 Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.322. 462 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.91. 463 Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.324. 464 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.236. 465 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.112. 466 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.238. 467 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.92. 468 Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, s.333. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|