Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
137 ultimatum verəcəyini bildirdi. 530 Avqustun 3-də Mürsəl bəyin məktubu Sentrokaspi rəhbərliyinə çatdırıldı. Məktubda şəhər təslim olarsa, əhaliyə toxunulmayacağı, ermənilərə Bakını tərk edib istənilən istiqamətdə hərəkət üçün imkan yaradılacağı barəsində vəd verilirdi. Məktuba nə Sentrokaspi rəhbərliyi, nə də Erməni Milli Şurası cavab vermədiyindən döyüş davam etdirildi. Buna səbəb Biçeraxovun vurduğu teleqram idi. Belə ki, Xaçmaz istiqamətindən irəliləməyə çalışan Biçeraxov tezliklə Bakıya yetişəcəyini, ingilislərdən hərbi texnika alaraq türk-Azərbaycan hissələrini məğlub edəcəyini bildirirdi. Teleqramın mətni dərhal rus və erməni dillərinə tərcümə edilmiş və böyük vərəqələrdə çap edilərək şəhərdə yayılmışdı. 531 Avqustun 3-də tərəflər arasında əsasən pulemyot "duelləri" baş verdi. 532 Avqustun 4-də polkovnik Stoksun rəhbərliyi ilə kiçik ingilis dəstəsi Ənzəlidən gəmi ilə Bakıya gəldi. Bu, Sentrokaspi liderləri, Erməni Milli Şurası və daşnak liderlərinin əhval- ruhiyəsini qaldırdı, çünki onlar çox-saylı ingilis qoşunlarının gələcəyini gözləyirdilər. Nəticədə bütün qüvvələr səfərbər olundu, əvvəllər fərarilik edənlər və gizlənənlər də orduya cəlb edildilər. QİO-nun Şimal qrupu xırda əhəmiyyətli döyüşlər apararaq avqustun 5-nə planlaşdırılan hücuma hazırlıq görürdü. Cənub qrupu Puta stansiyasını tutdu və Şimal qrupunun hissələrinə çatdı. Nəticədə əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edən Cənub qrupu-nun əsas qüvvələri Şimal qrupunun qüvvələrinə qatıldı. Düşmən tərəfi Biləcəri və Binəqədi istiqamətlərində mövqelərini gücləndirirdi. 533 Türk-Azərbaycan qoşunlarının yerdəyişməsindən istifadə edən Sentrokaspi qoşunları gözlənilməz sıçrayışla yenidən Qurd qapısı təpələrini tutdu. 534 Avqustun 5-nə planlaşdırılan hücum əmrini imzalayan Mürsəl bəy qoşunlar qarşısında aşağıdakı tapşırıqları qoymuşdu: düşmənin Qurd qapısı (əmrdə "Volçi varota") mövqeyində piyada qoşunları, çoxlu pulemyotu, 4 topu, Sallaxana yaxınlığında 7 topu var, Bayıldan şərqdə dayanan üç hərbi gəmi onları dəstəkləyəcək; qoşunlar hücuma keçərək düşmənin müdafiə xəttini yarmalı, küçə döyüşlərində onu məğlub etməlidirlər; Bayıl üzərində qurulan top limandan çıxmaq istəyən gəmilərin hərəkətinin qarşısını alacaq; Zehni bəyin dəstəsi şəhərin bütün müsəlmanlarını toplayıb türk zabitlərinin rəhbərliyi ilə dəstələr yaradacaq; Sumqayıt ətrafları nəzarətdə saxlanacaq; Cənub qrupunun zirehli qatarı döyüşdə iştirak edəcək; Cənub qrupu komandanı onda qalan qüvvə ilə Puta-Ələt arasındakı sahil xətti və dəmir yolunu dənizdən vurula biləcək zərbədən qoruyacaq; Ərzaq və cəbhəxana ehtiyatı dəmir yolu ilə gətirilməli, yaralılar sanitar qatarı ilə çıxarıl-malıdır; Şimal qrupunun səhiyyə bölüyü Qobuda yerləşəcək, Cənub qrupunun səhiyyə qədəməsi Zehni bəyin dəstəsinə veriləcək; Şərq cəbhəsi komandanlığı Qobuda yerləşəcək. 535 Hacıqabul-Mərəzə istiqamətində tutulmuş ingilis əsirləri bildirdilər ki, general Denstervil 3-5 min döyüşçü toplayaraq Bakıya gələcək. 536 1918-ci ilin avqustun 4-nə QİO-nun Şimal və Cənub qrupları aşağıdakı hərbi hissələrə malik idilər. Şimal qrupu: 13-cü Qafqaz piyada alayı (1-ci xətdə 4-cü, 46-cı, 30-cu taborlar; ehtiyat-38-ci alayın 2-ci taboru); 13-cü alayı dəstəkləyən artilleriya qrupu - 4 Qüdrətli top, 6 Şnayder topu, 4 rus səhra topu, 3 rus dağ topu; 10-cu Qafqaz piyada alayı (1-ci xətdə 29-cu, 60-cı taborlar; ehtiyat - 38-ci alayın 1-ci taboru); 10-cu alayı dəstəkləyən artilleriya qrupu - 8 Qüdrətli top; Şimal qrupunun ehtiyatı - 25-ci, 26-cı, 28-ci taborlar; Zehni bəyin dəstəsi (türk əsirlərindən ibarət piyada bölüyü, mürəttəb süvari alayı (2 bölük), bir alay şəklində Azərbaycan milli süvari bölükləri, Ləzgi süvari alayı (2 bölük), pulemyot bölüyü (9-cu Qafqaz alayı tərkibindən); Sumqayıt dəstəsi - bir piyada bölüyü (38-ci alayın 1-ci taboru tərkibindən), Azərbaycan milli süvari taqımı, ağır pulemyotlar taqımı; Cənub qrupu: zirehli qatar, firqə istehkamı bölüyü, Ələtdə sahilin müdafiəsi qrupu (bir piyada bölüyü (28- ci tabordan), bir süvari taqımı 2 rus səhra topu). 38-ci alayın 3-cü taboru Şamaxı yolu ilə Bakıya, 27-ci taborun iki bölüyü isə qatarla Gəncədən Bakıya doğru gəlirdilər. 537 Qoşunların düzülüşü - Şimal qrupu: 13-cü Qafqaz piyada alayı Qurd qapısında, onun sağ cinahında-artilleriya qrupu, 10-cu Qafqaz piyada alayı - 13-cü alayla Xırdalan arasında, Zehni bəyin dəstəsi Şimal qrupunun sol cinahında, Xırdalanın şimalında və Masazır ətrafında; Ləzgi süvari alayı (Maştağa ətrafında müsəlman kəndlərinin 530 Yenə orada, s.118. 531 Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.119. 532 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.144. 533 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.275. 534 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.103. 535 Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.120. 536 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.104. 537 Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.120. 138 könüllülərini toplayır və təlim keçir), Sumqayıt dəstəsi-Sumqayıt stansiyasından şimalda, Şimal qrupunun ehtiyat qüvvəsi 13-cü və 10-cu alayların arxasında. Cənub qrupu: zirehli qatar-Putada, firqə istehkamı bölüyü - Putada, sahilin müdafiəsi qrupu-Ələtdə. 538 Avqustun 5-də əsas zərbəni Qurd qapısı istiqamətindən 13-cü alay vurmalı idi. Bunun üçün qüvvənin əsas hissəsi bu istiqamətə yönəldilmişdi. Digər qüvvələr tutduqları sahələrdən irəliləməli və düşmənin diqqətini yayındırmalı idilər. QİO-nun komandanlığı ilk ingilis dəstəsinin gəlişindən və Sentrokaspi qüvvələrində baş vermiş keyfiyyət dəyişikliyindən xəbər tutmamışdı. Avqustun 5-də səhər saat 4:25-də türk-Azərbaycan hissələri hücuma başladılar. Bayıl ətrafındakı yüksəkliklər ələ keçirildi, Qurd qapısı istiqamətində hücum davam edirdi. Qoşunlar irəliləyərkən düşmənin telefon xəttinə çıxdılar və tutulan telefon danışıqlarından məlum oldu ki, düşmən düşərgəsində güclü çaşqınlıq var və onlar əlavə kömək istəyirlər. Şəhərdə çaşqınlıq elə böyük idi ki, xristian əhalisi gəmilərə doğru qaçmağa üz tutmuşdu. 539 Tezliklə Qurd qapısı dağ boyunca keçən düşmənin 1-ci müdafiə xətti tutuldu, lakin düşmən artıq 2-ci xəttə əlavə qüvvələr yeritməyə müvəffəq olmuşdu. Döyüşün bu mərhələsində məlum oldu ki, Şimal qrupunun mərmi ehtiyatı tükənib, patronları da qurtarmaq üzrədir. Mərmilər olmadığına görə toplar arxaya daşındı. 540 Düşmən tərəf bunu hiss edib artilleriya duellərindən çəkinmədən topları açıq mövqelərə çıxarıb türk-Azərbaycan hissələrinə atəş açmağa başladı. Hətta şəhərdə olan bolşevik artilleriyası da gəmilərdən boşaldıldı və sahilə yaxın meydanların birində quruldu. Q.Petrov avtomobillə Bayıla getdi, ön mövqelərlə öz topları arasında simli rabitə yaratdı və nəticədə hücuma qalxan türk-Azərbaycan hissələrinə dəqiq atəş açdı. Əsas atəş pulemyot mövqelərinə yönəldilmişdi. 10-cu alayın 5 pulemyotu məhv edildi, bir çoxu sıradan çıxarıldı. 13-cu alayın da pulemyotlarının bir çoxu sıradan çıxmışdı. Üstəlik hərbi gəmilər Bayıl istiqamətindən atəş açdılar. Bundan istifadə edən Sentrokaspi qüvvələri saat 11 radələrində əkshücuma keçdi. 10-cu və 13-cü alaylar öz ehtiyat hissələrini döyüşə yeritməklə vəziyyəti sabitləşdirməyə, Şimal qrupunun ehtiyatının gəlməsinə qədər vaxt qazanmağa çalışırdılar. Lakin Mürsəl bəy Şimal qrupunun ehtiyatını döyüşə göndərmədi və 10-cu, sonra isə 13- cü alaylar geri çəkildi, Bayıl və Qurd qapısında tutduqları mövqeləri tərk etdilər. 541 5-ci Qafqaz piyada firqəsinin Ərkani-Hərb rəisi Rüşdü bəy qeyd edirdi ki, düşmən özündə qüvvə tapıb əkshücumu davam etdirsəydi 10-cu və 13-cü alayları da daha geriyə ata bilərdi, çünki onun qarşısını almaq üçün yeganə silah süngülər idi - döyüş sursatı tamamilə tükənmişdi. 542 Türk-Azərbaycan hissələri dəmir yolunun qərbindəki, Qurd qapısı ilə üzbəüz yüksəkliklərdə möhkəmləndilər. Saat 17:00-da Mürsəl bəy sona çatmış döyüşün nəticələri barəsində Nuru paşaya raport göndərdi və raportda döyüşdə ingilislərin iştirak etməsini bildirdi. Elə bu vaxt Sentrokaspi qoşunları cəbhənin Biləcəri-Xırdalan istiqamətinə hücuma keçdilər. Onların hücumunu bir zirehli qatar dəstəkləyirdi. Burada düşmən qoşunları Zehni bəyin dəstəsi ilə üzləşdi və geri atıldı. Avqustun 5-də baş vermiş döyüşdə QİO tərkibindən 9 zabit, 139 əsgər həlak olmuş, 19 zabit, 444 əsgər isə yaralanmışdı. Qoşunların istifadə etdiyi minik və qoşqu heyvanlarından 43-ü ölmüş, 32-ci yaralanaraq yararsız olmuşdu. 500-dən artıq tüfəng, 3 ağır pulemyot və yüngül pulemyotlar sıradan çıxmışdı. Düşmən tərəf 2000-ə yaxın itki verdi (ölü və yaralılar). 543 Kəşfiyyatın məlumatlarına görə şəhərə avqustun 5-də 300 ingilis əsgəri gətirilmişdi. 544 Avqustun 6-da mövqelərə gəlmiş QİO-nun Ərkani-Hərb rəisi Nazim bəyə qoşunların sursatının olmaması, zabitlərin çatışmazlığı, qoşunların azlığı, isti iqlimdə xəstəliklərin yayılması barədə məlumat verildi. 545 Bütün bunlar qoşunların mənəvi-psixoloji durumuna pis təsir göstərirdi, Bunu ehtimal edən sovet komandanlığı Heybət-Biləcəri xəttinə hücum təşkil etdi, lakin geri atıldı. 546 Bilavasitə Bakı önündə dayanan QİO qoşunlarının sayı 3500 nəfəri ötmürdü. 547 Mənəvi durumu yaxşılaşdırmaq üçün qoşunlara komandanlığın müraciəti qəbul edildi. "Bu gözəl könül qapıcı şəhəri siz zəbt etməsəniz Türkün və ordusunun şərəfini indi içində bulunduğunuz xəndəklərə göməcəksiniz... Əgər siz yaşıl dənizin bu məşhur şəhərini zəbt etməsəniz Qafqaz türkləri və Türküstan müsəlmanlarının qəlbinə saplanmış olacaq zəhri- xəncərin üzərinə "Eyvah ki, Türk bizə imdada gəlmədi" cümləsi yazılmış olacaqdır. Qafqaz fəryad edəcək, Türküstan ağlayacaqdır... Ey türk əsgəri! Əgər sən bu şəhəri almasan Bakıda sənin üçün hazırlanan 538 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.277-278. 539 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.104. 540 Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.121. 541 Большевики в борьбе за победу, с.626. 542 Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.280. 543 Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, s.339. 544 Görüryılmaz M. Türk.Kafkaz İslam Ordusu, s.148. 545 Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.122. 546 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.105. 547 Yenə orada, s.102. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|