Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
143 geri atıldılar. 579 Hələ iyulun axırlarında Şollar su xətti türk-Azərbaycan döyüşçülərinin nəzarətinə keçsə də, insanpərvərliklə seçilən türk-müsəlman komandanlığı şəhər əhalisinin əziyyətlərini nəzərə alaraq su xəttinə toxunmamışdı. Lakin Sentrokaspi rəhbərliyi və erməni liderlərinin öz siyasi ambisiyalarından başqa heç nəyi düşünmədiyini, həmçinin ingilislərin də əhalinin problemlərinə biganə olduğunu nəzərə alan QİO komandanlığının əmri ilə avqustun 19-da Bakıya gedən Şollar su xətti kəsildi. 580 Şəhər ayrı-ayrı hovuzlar, kiçik quyulardan çıxarılan su ilə təmin edilməyə başladı. Bakı ətrafında düşmənin istehkamlar qurmasını nəzərə alaraq hücum istiqamətlərini müəyyənləşdirmək üçün İstanbuldan Osmanlı Ordusu Ümumi Qərargahının Hərəkət (əməliyyat) şöbə müdirinin müavini minbaşı Səffət bəy və QİO komandanlığı 1-ci şöbə müdiri Tofiq bəy Bakı ətrafına gəldilər. Onların qənaətinə görə (avqustun 21-də imzalanan raporta əsasən), Puta-Hacı Həsən xətti bir alayla müdafiə olunmalı; Hacı Həsən- Biləcəri xəttinin 2 km şərqindəki yol arasından qəti hücum hazırlanmalı (Xırdalanın şimal-şərqindəki 364 və 311 №-li təpələri tutulmaq şərti ilə), hücum üçün iki alay və ehtiyat qüvvə kimi bir alay istifadə edilməli; Maştağa və Fatmayıda olan bir taboru Binəqədiyə çəkməli, 6 süvari bölüyünü Balaxanıda cəm etməli; Qurd qapısı təpəsinin (763 №-li təpə) hündür olub yaxşı qorunduğundan orada olan mövqeləri aramsız top atəşi ilə sıradan çıxarmaq və say-seçmə könüllülər tərəfindən tutmalı; top cəbbəxanasını Qobuya, Qüdrətli topları Hacı Həsənə cəm etməli. 581 QİO komandanlığı verilmiş təkliflərlə razılaşdı və qoşunları Bakı ətrafına hücum üçün cəm etməyə başladı. Avqustun 21-də Gəncəyə gəlmiş Şərq Ordular Qrupunun komandanı Xəlil paşa Azərbaycana əlavə olaraq bir firqənin göndəriləcəyini bildirdi. O, QİO komandanlığına irimiqyaslı döyüşlərə girişməməyi, əlavə qüvvələri gözləməyi tövsiyə etdi. QİO komandanlığı 311 və 364 №-li yüksəkliklərə avqustun 23-də hücum etməyi planlaşdırdı, lakin avqustun 22-də bu plandan imtina etməli oldu. Avqustun 22-də Şərq Ordular Qrupu tərkibində olan 3 alman zabiti Bakı ətrafında dayanan QİO qərargahına gəldi. Almaniya tərəfi artıq anlamışdı ki, Rusiya ilə sövdələşmə Azərbaycan və Türkiyəni narazı salıb, bu sövdələşmənin heç bir faydası olmayacaq, çünki Ənvər paşa Bakını azad etməkdə israrlıdır. Vəziyyətə uyğun olaraq hərəkət etmək üçün alman komandanlığı "oyunu" dəyişdi. 3 alman zabiti Bakı üzərinə hücumda türklərlə və azərbaycanlılarla bərabər alman qoşunlarının iştirak etmək imkanlarını araşdırmalı, bu barədə QİO komandanlığını fikirlərini öyrənməliydilər. Avqustun 23-də türk və alman zabitlərindən ibarət qrup mövqələri gəzdi, vəziyyəti yerindəcə öyrəndi. QİO komandanlığın şəhəri öz qüvvələri ilə tutacağına əmin olduğunu bildirdi. Alman zabitlərinə şəhərin tutulması ilə bağlı öz tövsiyələrini verməkdən başqa əlac qalmadı. "Alman planına" əsasən bütün süvari qüvvələr Bakının şərqinə, digər qüvvələr isə Bibi-Heybət-Hacı Həsən xəttinə toplanmalı, 5 alay Bibi-Heybət-Hacı Həsən xəttindən hücum etməli, bir tabor Zabratı tutmalı və Balaxanı, Sabunçu arasından, süvari hissələr Hövsan kəndi tərəfdən Zığ istiqamətində irəliləməli, top hissələri üç qrup şəklində toplanıb ehtiyat qüvvə rolunu oynamalıdırlar. 582 Lakin Nuru paşa "alman planı" ilə razılaşmadı. Nuru paşa 311 və 364 №-li təpələrinin tutulmasında israrlı idi, çünki düşmən əlində olan bu təpələrdə kifayət qədər toplar qurulduqda Biləcəri-Xırdalan istiqamətindən şəhərə doğru hücum edən qoşunların qarşısını alardılar. 583 Ağdaş süvari bölüyü, 4-cü Ağdaş piyada alayının 1-ci və 2-ci taborları, top taqımı avqustun 23-də Ləki və Ucar stansiyalarından qatarla yola salındılar. 1-ci Ağdaş taboru 107-ci türk alayının Salyandakı 2-ci taborunu, 2- ci Ağdaş taboru 107-ci türk alayının Puta-Ələt arasındakı 3-cü taborunu əvəz etməli, top taqımı Putada yerləşməli idi. 107-ci türk alayının hissələri isə Bakı istiqamətinə göndərildi. 584 Alman zabitləri mövqeləri tərk edən kimi Nuru paşa avqustun 26-da hücumla 311 və 364 №-li təpələrin ələ keçirilməsi əmrini verdi. Şərq cəbhəsi komandanının əmrinə əsasən hücum aşağıdakı şəkildə qurulmalı idi: 6 ədəd Krup dağ topu (13-cü alayın tərkibindən) 364 №-li təpəni atəşə tutmalı, 38-ci alayın hissələri bu təpəyə hücum etməli idi. Maştağa dəstəsinin əsas qüvvələri və 29-cu türk taboru 311 №-li təpəyə hücum etməli, dəstənin kiçik qüvvəsi Masazır və Mürdəlabi gölləri arasında mövqe tutmalı idi. Xırdalan ətrafına gətirilən rus topları Biləcəri ilə Yanardağ ərazisini nəzarətdə saxlamağa kömək etməli, Biləcəridən təpələrə doğru köməyə gələn qüvvələrə atəş açmalı, ehtiyac olduqda 364 №-li təpəni də atəşə tutmalıydı. 585 579 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.306. 580 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.156. 581 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.307. 582 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.308-310. 583 Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, s.343. 584 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.308. 585 Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.126-127. 144 Avqustun 26-da səhər başlanan hücum saat ll:40-da 364 №-li təpənin tutulması ilə nəticələndi. 311 №-li təpə top atəşinə tutulmadığından burada düşmənin mövqeləri dağıdılmamış, bu isə hücum edən türk-Azərbaycan qüvvələrini güclü müqavimətlə üzləşdirmişdi. Həmin təpə və Palçıq vulkanı uğrunda döyüşü 39-cu briqadanın komandanı polkovnik Favielin raportuna əsaslanaraq təsvir edən Denstervil tərəflərin necə şəraitdə vuruşduqlarını göstərir. Döyüş Palçıq vulkanı istiqamətində 4 düzxətli zəncir şəklində hücum edən türk- azərbaycan döyüşçülərinin hərəkəti ilə başladı. Onları sol cinahda süvarilər dəstəkləyirdi. Palçıq vulkanında kapitan Sparrounun rəhbərlik etdiyi Şimali Stafford alayının "D" bölüyü mövqe tutmuşdu. Pulemyot və tüfəng atəşi ilə müdafiə olunsalar da, 5-ci həmlədən sonra ingilislərin 1-ci postunun səngərləri tutuldu. Saat 12.30-da türk hissələri pulemyotdan 2-ci və 3-cü postları atəşə tutmağa başladılar, saat 13:30-da bu postlar tutuldu, ingilislər böyük itki verdilər (ölü və yaralılarla 80 nəfər). Bakıdan yük avtomobilləri ilə göndərilmiş 130 nəfər (Şimali Stafford alayından 60 nəfər, Varvik taborundan 70 nəfər) vəziyyəti düzəldə bilmədi. Saat 15:30-da Uoçester alayının 1 bölüyü də çatdı, lakin о da vəziyyəti düzəldə bilmədi. 311 №-li təpədə erməni taboru möhkəmlənmiş, türk-Azərbaycan hissəsi hücuma keçən kimi bu tabor şəhərə qaçmışdı. Saat 12:15-də təpəyə gələn Şimali Stafford alayının bir bölüyü türklərdən tez təpədə möhkəmləndi və hücum edən 250 nəfər türk əsgərini atəşə tutdu. Türk hissələrinin toplarla dəstəklən-məməsi bu təpəni ələ keçirməyə imkan vermədi. 586 364 №-li təpədən geri çəkilən ingilislər Binəqədi kəndinin şimalından Biləcəri stansiyasına qədər düz xətt üzrə mövqe tutdular. Palçıq vulkanının şərqindəki neft buruqları Varvik taborunun bir bölüyü tərəfindən qorunurdu, Şimali Stafford alayının bir bölüyü isə Biləcəri stansiyası yaxınlığında postda dayanmışdı. Ehtiyat qüvvə kimi stansiyada iki erməni taboru dayanmışdı. Lakin Denstervil ermənilərin qorxaqlığını və intizamsızlığını vurğulayaraq onlara о qədər də bel bağlamadığını yazırdı. 587 Döyüşdə türk hissələrindən 3 zabit, 23 əsgər həlak oldu, 3 zabit və 70 əsgər isə yaralandı. Düşmən tərəfdən 150 cəsəd qalmış, 3 sentrokaspi, 2 ingilis zabiti və 51 ingilis əsgəri əsir alınmış, 14 pulemyot, 100 ədəd top mərmisi, 70 sandıq tüfəng patronu qənimət kimi QİO döyüşçüləri tərəfindən götürülmüşdü. 588 Avqustun 26-da ingilis-Sentrokaspi qoşunlarının komandanlığı QİO mövqelərinə güclü hücum planlaşdırdı. Plana əsasən müdafiə mövqelərində dayanan qoşunlardan başqa aşağıdakı qüvvələr hücumda iştirak etməli idi: 1 piyada alayı (8 bölük tərkibində), 7 piyada tabor (14 bölük şəklində), 37 piyada bölüyü, 1 süvari bölüyü, 3 zirehli avtomobil. Həmçinin döyüşdə hidroaviasiya divizionu və Kuban aviadivizionu fəal iştirak etməli, "Göytəpə" hərbi gəmisi qoşunların hərəkətini öz atəşi ilə dəstəkləməli idi. Artilleriya dəstəyi kifayət qədər güclü idi: 2 qaubitsa, 28 səhra topu və 2 dağ topu. Plana əsasən Fatmayı, Göradil və Pirşağı kəndləri ələ keçirilməli, qoşunlar mövqelərdə möhkəmlənəndən sonra hücumu davam etdirərək Novxanı kəndini də tutmalı idilər. Lakin hərbi şəraitin dəyişməsi, QİO qoşunlarının fəallığı ingilis və Sentrokaspi komandanlığına əkshücum təşkil etmək üçün qoşunları toplamağa imkan vermədi. 589 Avqustun 27-də ingilis-Sentrokaspi qoşunları 364 №-li təpəyə hücum etmiş, Maştağa dəstəsinin və 13-cü alayın mövqelərini atəşə tutmuş, təyyarələrlə 10-cu alayın mövqelərinə bomba atmış, hərbi gəmilər Abşeronun şimalında görsənmişdilər. Bakı ətrafında qızğın döyüşlər baş verdiyi bir dövrdə Bakı ilə bağlı məsələlər ondan çox-çox uzaqlarda müzakirə edilirdi. Avqustun 27-də Almaniya ilə Sovet Rusiyası arasında saziş imzalandı, onun 6-cı fəslinin 14- cü maddəsinə əsasən hər iki tərəf Azərbaycanla bağlı öhdəliklər götürürdülər: Almaniya Gürcüstan sərhədlərindən kənarda baş verən hərbi əməliyyatlarda heç bir üçüncü dövlətə hərbi yardım göstərməyəcək; Almaniya Qafqazda üçüncü dövlətin hərbi qüvvələrinin Kür çayının mənsəbindən Petropavlovsk kəndinə qədər, Şamaxı qəzasının sərhədləri boyunca, Bakı qəzasının şimal sərhədlərindən dənizə qədər olan əraziləri keçməyəcək. Rusiya Bakı ətrafında neftin hasilatını artırmağı, hər ay istehsal edilən neftin 1/4 hissəsini, əlavə olaraq razılaşdırılacaq rəqəmdən az olmayaraq, Almaniyaya verməyi boynuna götürürdü. 590 Müqavilədə üçüncü tərəf kimi göstərilən Osmanlı dövləti idi. Sazişin mahiyyəti Azərbaycan nümayəndə heyətinə məlum olan kimi, sentyabrın 2-də M.Ə.Rəsulzadə Almaniyanın İstanbuldakı səfiri qraf Valdburqa nota təqdim edərək kəskin etirazını bildirmişdir. M.Ə. Rəsulzadə bu sazişi, "Azərbaycanın həyati maraqlarını məhv edən müqavilə kimi dəyərləndirmişdi. Müqavilə həmçinin Türkiyə dövlət 586 Денстервиль, с.234. 587 Денстервиль, с.235. 588 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.159. 589 Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.129. 590 Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.125. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|