Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
158 öldürülməsi ilə bağlı bu dövlətlərin Almaniyadan hərbi kömək istəməsi barəsində xahiş etmişdi, lakin istəyinə nail ola bilmədi: hadisələrin içində olan konsullar Bakıda qırğınların olmamasının şahidi idilər. 695 Bu hadisə göstərir ki, Avropa dövlətləri Osmanlı rəhbərliyindən nəyisə qoparmağa çalışdıqda erməni məsələsindən əvvəllər necə istifadə etmişdilərsə, indi də eləcə istifadə etmək fikrindəydilər. Osmanlı qoşunları şəhərə daxil olmağa imkan tapmadan, şəhərdə olan Avropa dövlətlərinin konsulları heç kimə müraciət etmədən və hətta ermənilərin belə türklərə qarşı heç bir iddia ilə çıxış etmədiyi şəraitdə alman zabiti əvvəlcədən hazırlanmış "erməni kartını" oyuna atdı. Nuru paşanın raportundan aydın olur ki, Bakıda həmçinin Belçika və Fransa konsulları da var idi. Belçika konsulu yerli erməni olduğundan şəhər azad edilən kimi onu Gəncəyə göndərdilər, Fransa konsulu isə ümumiyyətlə Danimarka konsulluğunun ərazisində yaşayır və hadisələrdən kənarda qalmağa çalışırdı. 696 Lakin bu konsullar da heç bir bəyanatla çıxış etməmişdilər, ən azı ona görə ki, şəhər hələ tutulmamışdı (!). Şəhərə daxil olarkən gördükləri barəsində Xəlil paşa yazırdı: "Bakı ingilislərin idarəçiliyi altındaykən, ermənilər və bolşeviklər yerli türk xalqa qarşı geniş bir qətliam hərəkətinə girişmişlərdir. Ermənilər, şəhərin hər məhəlləsində türklərin cəsədlərindən birər qala qurmuşlar və bütün vəhşətlərini ortaya qoymuşlardır. Küçük çocuqlar qala bürcləri olmuş, qadınlar ədəb yerlərindən süngülənmiş və bıçaqlanmışlar". 697 Nuru paşa yazırdı: "Bakının qurtarılması əsnasında, şəhərdə asayiş təmin edilincəyə qədər, ermənilərlə türklər arasında silahlı çatışmalar meydana gəlmişdir. Şəhərdə türk əsgərinin əmniyyəti saxlamasına qədər keçən sürədə, bəzi yağma olayları da yaşanmış, ancaq bu yağma və talanı bakılı türklər deyil, İranlı işçilərin yapdığı bəlirlənmişdir. Bu durum qarşısında ordu dərhal hərəkətə keçərək, yağmaçılardan yüzdən fazla kişi edam edilmişdir. Alman tədbirlərlə Bakıda güvənlik və asayiş təmin edilmişdir. Bu durumdan məmnun olan hər millətə mənsub inaanlar türk ordusuna təşəkkür etmişlərdir. Ancaq Bakıdakı bu qarşılıqlı silahlı müsadəmə sonucu ölənlərin durumunu, İran, Danimarka və İsveç Konsoloslarının, Almaniya və Avstriya nəzdində protesto edəcəklərini xəbər aldım. Bu protestonun səbəbi, bizim şəhərdə asayiş və güvənliyi təmin edəmədiyimiz fikrini verdirmək sürətiylə, burada yabancıların və xristianların himayəsi üçün Alman və Avstriya əsgərinin Bakıya gətirilməsini sağlamaktır. Bu hərəkətin, almanların tərtiblədiyi bir plan üzərinə yapılmakda olduğunu hiss ediyordum. Parakuinin bilaharə teleqrafla ərz etdiyim bügünkü halı, bunu isbat etdi". 698 Beləliklə, Nuru paşa müsəlmanlarla ermənilər arasında baş vermiş toqquşmalarda ermənilərin öldürülməsini yazmış, lakin qeyd etmişdir ki, öldürülənlərin sayı mart ayında ermənilər tərəfindən öldürülən müsəlmanların heç yüzdə birini təşkil etmir. 699 Şəhərdə baş verən talanlarda Azəri türklərinin deyil, İrandan gəlmiş yoxsul işçilərin iştirak etməsini qeyd edən Nuru paşa şəhərdə dar ağaclarının qurulması, talançıların edam edilməsi və şəhərdə asayişin təmin edilməsi barəsində xəbər vermişdi. Dar ağacları Bakının Quba, Quru bağ, Parapet, Vağzal, Bulvar meydanlarında qurulmuşdu. 100-ə yaxın talançı edam edilmişdi. Qətiyyətli tədbirlər şəhərdə yaşayan müxtəlif millətlərin nümayəndələri tərəfindən rəğbətlə qarşılandı. 700 İran, Danimarka, İsveç konsulları bildirmişdilər ki, baş verənlərlə bağlı etiraz notaları verəcəklər, çünki türk qoşunları asayişi təmin edə bilmir və şəhərə Almaniya və Avstriya qoşunları yeridilməlidir. Aydın olur ki, hərbi yolla baş tutmasa da, asayişi təmin edə bilməməkdə günahlandırmaq hesabına Avropa dövlətləri türkləri Bakıdan çıxarmaqda israrlı idilər. Nuru paşa sentyabrın 22-də Ənvər paşaya göndərdiyi raportda yazmışdır: "Bakının zəbti günü, bir qism islamlar, bir qism ermənilər ilə bir kaç rusu öldürmüş və yağmada bulunmuş isə də bu hal ermənilərin keçən 695 Budak M. Nuru paşanın raportu, s.460. 696 Yenə orada, s.460. 697 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.188; Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, s.353. 698 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.189. 699 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.123. 700 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.363. 159 18 martda (31 mart) müslümanlara yapdıkları qətliamın yüzdə birini təşkil etməz. Bu səfərki yağmayı yapanların əksərisi İranlı amələ guruhudur. Ordu tərəfindən verilən əmr üzərinə yağmaçılardan yüzdən fazlasının edam olunması üzərinə, yağmanın önü dərhal alınmışdır. Bu gün Bakıda asayiş tamamilə sağlanmışdır. 701 Nuru paşa xatirələrində göstərir ki, dar ağaclarından mart-aprel aylarında azərbaycanlıların qətllərində iştirak etmiş və əhali tərəfindən tutularaq türklərə təhvil verilmiş 43 erməni cəlladı asıldı. 702 Şəhərdə asayişin təmin edilməsini yoxlamaq üçün yüzbaşı Səlaşaddin bəy, Nuru paşanın yavəri Asəf (sonralar Kılıç Əli adını götürmüş) və Milli Xalq Komitəsinin rəisi Aşurbəyov şəhərə çıxdılar. 703 Fətəli xan Xoyski də şəhərdə toqquşmaların baş verməsini qeyd etmiş, hökumətin onların qarşısını almaqda tədbirlər həyata keçirməsini göstərmişdir. Şəhər 10 sahəyə bölünmüş, Nazim bəy şəhərin komendantı təyin edilmişdi. 704 Sentyabrın 18-də Nuru paşa Bakı əhalisinə ünvanlanmış Əmrnamədə saat 18-ə kimi silahların təhvil verilməsini bildirirdi. Saat 19:00-dan səhər saat 7-dək komendant saatı elan edildi, gecə vaxtı küçələrə çıxmaq qadağan edildi. Əmrnamə hazırlayan Cəmil Cahid bəy talanla, quldurluqla, oğurluqla, adam öldürməklə məşğul olanların cəzalandırılacağı barəsində əmrnamə imzaladı. 705 Sentyabrın 18-də Bakı şəhərində Azərbaycan hökumətinin bəyanatı yayıldı. Bəyanatda bir daha silahın təhvil verilməsi tələbi irəli sürülür, həyat və mülkiyyətin təhlükəsizliyinə zəmanət verilirdi: "Paytaxtı olan Bakıya təzə varid olmuş Azərbaycan hökuməti - Cümhuriyyəsi bununla şəhərdə və ətrafda yaşayan ümum əhaliyə bilafərq din və millət əmr edir ki, Azərbaycan hökumətinin təhti-təbiətində yaşayan heç bir millətə təfavüt qoyulmayaraq caniləri, qarətgərləri, qatilləri və camaatın asayişini pozanları hökumət böyük cəzaya, edama varıncaya qədər düçar edəcəkdir. Əhali bunu bilməlidir ki, türk milləti-nəsibəsinin qəhrəman və fateh əsgərlərinə əmr verilmişdir ki, cinayət, qətl və qarətlə məşğul olanları harda görsələr gülləbaran etsinlər, türk Azərbaycan hökumətinin şan-şərəfinə yaraşmaz ki, onun paytaxtında günahsız adamların haqq və hüququna təcavüz olunsun". 706 Beləlikdə, şəhərdə toqquşmalar və talan faktları olmuşsa da, onlar nə Azərbaycan hökuməti, nə də türk qoşunlarının komandanlığı tərəfindən planlaşdırılmamış və həyata keçirilməmişdir. Maraqlıdır ki, bunun həqiqət olmasını şəhərdəki ermənilərin və rusların hərəkətləri də təsdiqləyir. Belə ki, 1918-ci il sentyabrın 18-də erməni nümayəndə heyəti və erməni katalikosu Levan Nuru paşa və Fətəli xan Xoyskini qələbə münasibətilə ilə təbrik etmiş və bu barədə dövri mətbuatda da ("Azərbaycan" qəzetində) məlumat verilmişdi. 707 Xəlil paşa Bakıdan Gəncəyə, oradan isə Tiflisə gedəndə Tiflisdəki Erməni Milli Komitəsinin üzvləri ondan müsəlmanların 31 martda ermənilər tərəfindən qətlə yetirildiyi üçün üzr istəyərək bu qətliamlarda əli olanların cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmasının tərəfdarı olduqlarını bildirdilər və bu fakt da dövri mətbuatda ("Azərbaycan" qəzetində) öz əksini tapmışdı. 708 Vaxtilə bolşeviklər tərəfindən ləğv edilmiş Rus Milli Şurasının sen-tyabrın 21-də Bakıda yaradılmasına icazə verildi. 709 Sentyabrın 27-də Nuru paşa və Fətəli Xan Xoyski rus kilsəsinə gəldilər və bir daha rusların və qeyri millətlərin təhlükəsizliyinin təmin ediləcəyini bildirdilər. 710 Sentyabrın 19-da Sovet Rusiyası Xarici İşlər Xalq Komissarı Q.Çiçerin Berlindəki nümayəndəsi İoffeyə məktubunda türklərin Bakıda olmazın qəddarlıq həyata keçirməsini bildirmiş və Avropa ölkələri nümayəndələri arasında bu qəddarlığın pislənməsi, türklərin Bakıdan çıxarılması istiqamətində təbliğat aparmasını tələb etmişdi. Sentyabrın 20-də Çiçerin Türkiyə Xarici İşlər Naziri Əhməd Nəsimi bəyə nota göndərmişdi. Notada deyilirdi ki, türklər xristianları (ermənilər nəzərdə tutulur- A.Y.,Ə.S.) Qars, Ərdahan və Batumda qırmış, yerli quldurlarla (azərbaycanlılar nəzərdə tutulur - A.Y., Ə.S.) əlbir olmuş imperiyanın torpaqlarında şəhər və kəndləri yağmalamış, şəhərlərdə böyüklü-kiçikli bütün xristianları qırmış, Bakıda dinc sakinləri məhv etmiş, əmlaklarını talan etmişdi. Bu vaxta qədər sükut içində olan erməni təbliğat maşını birdən-birə işə düşdü. Ermənilərin “Aşxavator" və bolşeviklərin "Naşe vremya" qəzetləri birinci olaraq mətbuatda kampaniyaya başladılar. 711 Bakıdakı Erməni Milli Komitəsinin üzvləri Bakıda 8988 adamın öldürülməsini bildirirlər. Nə Rusiya, nə də Avropa diplomatları sual vermədilər ki, əgər doğrudan da şəhərdə ermənilərin planlı şəkildə qırılması gedirdisə, necə oldu ki, Erməni 701 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.189. 702 Yenə orada, s.184. 703 Yenə orada, s.185. 704 Yenə orada, s.184. 705 Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.139. 706 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.365. 707 Aşırlı A. Cümhuriyyət dövrü mətbuatında Qafqaz İslam Ordusu, s.525. 708 Yenə orada, s.525. 709 Yenə orada, s.525. 710 Yenə orada, s.526. 711 Yenə orada, s.525. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|