Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

163 
 
 
 
                                                                                                                                                                                                      
 

---

164 
 
Təkliflər və onlara verilən cavablardan aydın olur ki, əvvəlcə tələblərlə çıxış edən alman tərəfi Osmanlı 
sərkərdələrinin  dəstəyini  hiss  edən  Azərbaycan  hökumətinin  qətiyyətli  cavabları  ilə  üzləşdikdə  mövqeyini 
dəyişmiş, təkliflər verməyə başlamış, xahişlərə keçmiş və hətta bir qram neft almadan belə Azərbaycana silah 
göndərmişdir. 
Ümumiyyətlə,  istər  Almaniya,  istərsə  də  Gürcüstanın  mövqelərinin  yumşalması  təkcə  hərbi  (güclü 
düşməni məhv edən QİO-nun regionda ən qüdrətli ordu olması) və siyasi (Azərbaycan Cümhuriyyətinin özünün 
müstəqillik  və  ərazi  bütövlüyünün  təmin  edilməsində  israrlı  olması)  deyil,  həm  də  iqtisadi  səbəblərlə  izah 
edilirdi. Belə ki, Bakının azad edilməsindən sonra neft anbarları və çənlərində aparılan hesablamalar göstərdi ki, 
burada 10 adda (neft, mazut, liqroin və s.) neft məhsullarının həcmi 95 mln. 254 min puda bərabərdir, bu 
isə olduqca böyük rəqəm idi.
725
 
15-ci  firqə  Şimali  Qafqaza,  Dərbənd  və  Maxaçqala  şəhərlərinə  doğru  hərəkət  etmək  əmrini  aldı.
726
 
Sentyabrın  22-dən  firqənin  hissələri  Biləcəri-Xırdalan  dəmir  yolu  stansiyaları  ətrafına  toplaşmağa  başladılar. 
Firqə  iki  zirehli  qatarın  müşayiəti  ilə  şimala  doğru  gedən  yolları  bərpa  edə-edə  Abşerondan  uzaqlaşdı  və  çox 
keçmədi ki, onun qələbə sorağı azad edilmiş Dərbənd və Maxaçqaladan gəldi. 
5-ci Qafqaz firqəsinin Abşeronda müdafiə mövqelərini gücləndirməsi əbəs yerə deyildi. Dənizdə firqənin 
toplarının  atəş  sahəsindən  kənarda  5  hərbi  gəmi  dayanmışdı.  Onların  ingilislərə  və  ya  bolşeviklərə  məxsus 
olmasının heç bir əhəmiyyəti yox idi: hər iki halda bu düşmən gəmiləri idi. Onlara qarşı mübarizə aparmaq üçün 
Nuru  paşa  Qarsdan  4  ədəd  uzaqvuran  top  gətirilməsini  istədi  və 
sentyabrın  30-da  toplar  Biləcəri  stansiyasında  qatarlardan 
boşaldılaraq mövqelərə daşındı.
727
 
Qarabağda 
vəziyyətin  kəskinləşməsi,  erməni  quldur 
dəstələrinin  müsəlman  kəndlərinə  təcavüzü  bura  hərbi  hissələrin 
göndərilməsi  zərurətini  yaratdı.  Qarabağda  asayişin  bərpa 
edilməsini  Azərbaycanın  daxili  işi  hesab  edən  Nuru  paşa 
əməliyyatın  1-ci  Azərbaycan  firqəsi  tərəfindən  keçirilməsini 
məsləhət  bildi.  Tərkibində  1-ci,  2-ci,  3-cü  Azərbaycan  süvari 
alayları, 2-ci Azərbaycan piyada alayı, milli könüllü bölmələr, bir 
Şnayder dağ taboru və zirehli avtomobillər olan firqədə piyada hissələrin azlığını Nuru paşa 5-ci Qafqaz piyada 
firqəsinin  ən  təcrübəli  alayı  -  9-cu  alayı  Azərbaycan  firqəsinin  tərkibinə  verməklə  həll  etdi.  1-ci  Azərbaycan 
firqəsinin  komandiri  Cəmil  Cahid  bəy  təyin  edildi  və  firqə  Qarabağ  istiqamətində  hərəkətə  başladı.
728
  Cəmil 
Cahid  bəy,  sonra  isə  İbrahim  ağa  Usubovun  komandanlığı  ilə  firqə  qarşısına  qoyulan  tapşırıqları  layiqincə 
yerinə yetirdi. Oktyabrın 8-də əksər erməni dəstələri məğlub edildi, 1-ci Azərbaycan firqəsi Şuşaya daxil oldu. 
Həmin  gün  15-ci  firqə  Biçeraxovun  rəhbərliyi  ilə  rus  qoşunlarını  məğlub  etdi,  Dərbənd  şəhəri  türk  hissələri 
tərəfindən azad edildi. 
5-ci  Qafqaz  piyada  firqəsi  ilə  Bakıda  qalan  Nuru  paşa  Abşeron  yarımadasının  dənizdən  müdafiəsinin 
təşkili və Azərbaycan Ordusunun formalaşması istiqamətində fəaliyyət göstərirdi. Dünyada baş verən proseslər, 
Antanta ölkələrinin müharibədə qələbə qazanması, Almaniya və onun müttəfiqlərinin, о cümlədən Türkiyənin 
məğlub olması artıq reallıq idi.Ənvər paşa 1918-ci il oktyabrın 1-də Xəlil paşa və Nuru paşaya yazırdı: "Bəlkə 
zahirən  Azərbaycandan  və Şimali  Qafqazdan çəkiləcəyiz.  Belə  bir  halda  Azərbaycanın  və  Şimali  Qafqazın  öz 
qüvvələrinə istinad etmələri lazım gələcəkdir. Rus silahı və cəbbəxanasından olmaq üzrə Azərbaycana mümkün 
olduğu  qədər  çox  silah  və  cəbhəxana  göndərilsin".
729
  4-cü,  5-ci,  6-cı  Azərbaycan  piyada  alayları  və  köməkçi 
hissələrdən  ibarət  olan  2-ci  Azərbaycan  firqəsinin  təşkili  sürətləndirildi.  Prosesi  daha  da  sürətləndirmək,  milli 
                                                           
725
Budak M. Nuru paşanın raportu, s.466.
 
726
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.367. 
727
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.186. 
728
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.380. 
729
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun digər fəaliyyətləri və missiyasının sona çatması, s.381. 

---

165 
 
zabit kadrlarının çatışmazlığı şəraitində mümkün qədər çox azərbaycanlı əsgərə hərbi təlim keçmək üçün 10-cu 
türk piyada alayı 2-ci Azərbaycan firqəsinin tərkibinə verildi.
730
 
Mudros müqaviləsinin 11-ci maddəsinin şərtlərinə əsasən QİO-nun ləğv edilməsi zamanı Azərbaycanın 
kiçik də olsa öz ordusu var idi: 1-ci və 2-ci Azərbaycan firqələri, həmçinin 3-cü süvari alayı, 1-ci ağır topçu 
taboru, 1-ci qaubitsa taboru, teleqraf taboru, dəmiryol taboru, zirehli avtomobillər dəstəsi, təyyarə dəstəsindən 
ibarət Azərbaycan qolordusu. 1-ci Azərbaycan firqəsinə daxil idilər: 3 piyada alayı, 1 topçu, 1 süvari alayları, 1 
istehkam  taboru,  1  cəbhəxana  taboru,  teleqraf,  səhiyyə  bölükləri,  səyyar  xəstəxana,  1  iaşə  taqımı.  2-ci 
Azərbaycan firqəsi də eyni quruluşa malik idi. Qərb sərhədlərini qorumaq üçün 3 tabordan ibarət sərhəd alayının 
formalaşdırılmasına  başlanılmışdı.
731
  Oktyabrda  Gəncədəki  Milli 
Hərbiyyə  Məktəbinin  ilk  buraxılışı  oldu.  4  aylıq  kurs  keçmiş 
yunkerlər  imtahanlardan  sonra  qoşunlara  təyinat  aldılar,  6  ay 
xidmətdən  sonra  onlara  zabit  rütbəsi  verilməli  idi.
732
  H.Z.Tağıyev 
Bakı azad ediləndən sonra vəd etmişdi ki, türk zabitlərinə 20 min, 
əsgərlərinə  80  min  metr  parça  verəcək.  O,  vədi  yerinə  yetirdi  və 
Nuru  paşanın  raportundan  aydın  olur  ki,  verilən  parça  təkcə  türk 
hissələrinə deyil, Azərbaycan hissələrinə də geyim hazırlamaq üçün 
istifadə  edilmişdir.  Nuru  paşa  hərbi  sənayeni  və  hərbi  donanmanı 
bərpa  etmək  cəhdlərini  xüsusi  olaraq  vurğulayır.
733
  Qarsa 
göndərilən Əliağa Şıxlinski oranın hərbi anbarlarından tələb olunan 
sayda top seçmişdi.
734
 
30 oktyabr Mudros müqaviləsinin şərtlərinə görə I Dünya müharibəsində məğlub olmuş Osmanlı dövləti 
Azərbaycandan öz qüvvələrini çıxartmağa başladı; Qafqaz İslam Ordusu ləğv olundu. Azərbaycanı tərk etməyə 
başlayan Osmanlı qoşunlarının şərəfinə Azərbaycan hökuməti noyabrın 10-da rəsmi vida ziyafəti təşkil etdi. 
1918-ci  ilin  sentyabr-oktyabr  aylarında  Üçlər  ittifaqının  bütün  üzvləri  məğlub  edilərək  müharibədən 
çıxdılar. Belə şəraitdə təkbaşına bütün Antanta ölkələri ilə müharibə aparmağın mənasız olduğunu anlayan Tələt 
paşa hökuməti sülh danışıqlarına başlamaq və müharibədən çıxmağın qaçılmaz olduğunu bildirdi. Aydın idi ki, 
müharibədə  uduzan  tərəf  kimi  danışıqların  aparılması  zamanı  Türkiyə  öz  Qafqaz  siyasətindən  əl  çəkməli  və 
qoşunları buradan çıxarmalı olacaqdı. 
Dünya  arenasında  Azərbaycan  Cümhuriyyəti  təkbaşına  qalırdı.  Nuru  paşa  oktyabrın  21-də  imzaladığı 
müraciətində  demişdir:  "Allaha  pənah,  Azərbaycan  hər  cür  düĢmən  niyyətlərinə  duruĢ  gətirmək  üçün 
kifayət qədər güclüdür və gələcəkdə də bu cür olacaq".
735
 
 
 
 
8.2. MünaqiĢənin nəticələri 
 
Beləliklə,  1918-ci  ilin  aprel-sentyabr  aylarında  Bakı  uğrunda  aparılan  döyüşlərin  son  nəticəsi  Bakı 
şəhərinin  azad  edilməsi  oldu.  Qələbənin  siyasi  nəticələri  Azərbaycan  üçün  olduqca  böyük  idi:  Azərbaycan 
xalqının  fiziki  məhvinə  çalışan  və  bu  yolda  istənilən 
siyasi  maska  geyən,  istənilən  tərəflə  əlaqə  yaradan 
daşnak liderlərinin məqsədləri baş tutmadı. QİO vasitəsi 
ilə  əksəriyyətini  erməni  döyüşçüləri  təşkil  edən  Bakı 
Soveti,  sonra  isə  Sentrokaspi  Diktaturası  qoşunları 
darmadağın edildi. Bakını, sonra isə bütün Azərbaycanı 
Rusiyanın 
tərkib 
hissəsinə, 
daha 
doğrusu 
müstəmləkəsinə  çevirməyə  çalışan  qüvvələr  (istər 
bolşevik,  istərsə  də  "Vahid  və  bölünməz  Rusiya"  şüarı 
ilə çıxış edən Sentrokaspi Diktaturası və biçeraxovçular) 
məğlub  edildilər  və  bu  məğlubiyyət  onları  Azərbaycan 
hökuməti  ilə  hesablaşmağa  vadar  etdi;  bolşevizm 
ideyalarının  Azərbaycan  xalqına  yad  olması  və  xalqın 
onlara  qarşı  vuruşmağa  hazır  olması  sübut  edildi;  dünya  arenasında  Azərbaycanın  yeganə  müttəfiqi  Osmanlı 
                                                           
730
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.397. 
731
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun digər fəaliyyətləri və missiyasının sona çatması, s. 374-375. 
732
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.143. 
733
Budak M. Nuru paşanın raportu, s.456-458.
 
734
Yenə   orada, s.471.
 
735
Aşırlı A. Cümhuriyyət dövrü mətbuatında Qafqaz İslam Ordusu, s.526. 

---