Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

161 
 
salmağı və kimin-müsəlmanların, yoxsa ermənilərin əsl qatil olmasını, kimin əllərinin qana batmasını ədalətlə 
müəyyən et-məyi tövsiyə edirdi.
717
 
1916-cı  ildə  3  milyon  erməninin  qırılması  barəsində  yaradılan  mif  kimi  Bakıda  1918-ci  ilin  sentyabr 
ayının  ortalarında  30  min  erməninin  qırılması  da  uydurmadan  başqa  bir  şey  deyil.  Bu  yalanın  ayaq  tutub 
yeriməsinin  əsas  səbəbkarları  Bakı  neftində  gözü  olan,  Türkiyə  qoşunlarını  buradan  çıxarmağa  çalışan, 
Azərbaycan Cümhuriyyətinin ləğvinə can atan Almaniya hakim rejimi, İngiltərə siyasətçiləri, Sovet Rusiyasının 
rəhbərliyi və əlbəttə ki, bulanıq suda balıq tutmağın ustaları olan erməni siyasətçiləri idi. 
 
 
 
 
                                                           
717
Aşırlı A. Gümhuriyyət dövrü mətbuatında Qafqaz İslam Ordusu, s.525. 
 
 

---

162 
 
8.  MünaqiĢənin nəticələri 
 
8.1. Azərbaycan Cümhuriyyətinin paytaxtı - Bakı Ģəhəri 
 
Bakı  şəhərində  asayişin  təmin  edilməsi  ilə  həyat  öz  normal  axarına  qayıtdı.  Bu,  həm  də  iqtisadiyyatın 
canlanmasına  səbəb  oldu.  Kəndlilər  şəhərə  öz  məhsullarını  apara  bilmədiyindən  qiymətlər  ən  yuxarı  həddə 
qalxmışdı.  Belə  ki,  şəhər  azad  edilməmişdən  1  pud  (16  kq)  un  800  rubl,  1  kq  ət  20  rubl  dəyərində  idisə, 
sentyabrın ikinci yarısında qiymətlər düşdü və 1 pud un 100-150 rubl, 1 kq ət isə 6 rubl oldu.
718
 
Tədricən  Azərbaycan  hökumətinin  fəaliyyəti  genişlənməkdə  idi.  Nuru  paşa  hərbi  sahəyə  aid  olmayan 
işlərin  icrasına  müdaxilə  etmir,  Azərbaycanın  daxili  işlərinə  qarışmağa  son  dərəcə  ehtiyatla  yanaşırdı. 
Döyüşlərin  getdiyi  vaxt  Azərbaycanda  yerli  idarəetmə  orqanlarında  işləyən  türklər  tədricən  azərbaycanlı 
kadrlarla əvəz edilirdi. 
Azərbaycan hökuməti Bakıya köçən kimi Almaniyanın hərbi və ticarət nümayəndəsi baron fon der Qolts 
bura gəldi. Fon der Qolts Tiflisdə ola-ola Bakıda xristianların məhv edilməsi barəsində, onları xilas etmək üçün 
ya alman qoşunlarının Bakıya göndərilməsi, ya da şəhərin açıq şəhər elan edilməsinin vacibliyi barədə hay-küy 
qaldırmışdı. Xəlil paşa onunla əlaqə yaradaraq öz gözləri ilə vəziyyəti öyrənmək üçün Bakıya gəlməsinə icazə 
verdi. Fon der Qoltsa onun hökuməti dərhal Almaniyanın hərbi və ticarət nümayəndəsi statusunu verdi. O, bir 
taborun  müşayiəti  ilə  Bakıya  gəlməyə  hazır  olduğunu  bildirdi. 
Lakin  Xəlil  paşa  yalnız  onu  və  onu  müşayiət  edəcək  zabitləri 
Azərbaycan  hüdudlarına  buraxacağını  bildirmişdi.  Qolts  Gəncəyə 
çatdıqda müəyyən olundu kı, bir tabor olmasa da hər halda о çoxlu 
sayda alman piyadası yerləşdirilən qatarda hərəkət edir. Gəncənin 
çıxacağında  relslər  söküldü,  qatarın  qarşısı  alındı,  Qolts  bir  neçə 
zabitlə Bakıya tərəf göndərildi, onun əsgərləri olan qatar isə Tiflisə 
qaytarıldı.
719
  Qolts  bununla  kifayətlənməli  olmuş,  Fon  der  Qolts 
Bakıya gəlmiş və heç bir erməni qətliamının olmadığını öz gözləri 
ilə  görmüşdü.  Üstəlik  türk  qoşunları  Bakıda  azad  etdikləri  Avstriya  əsirlərini  vətənə  qayıtmaq  üçün  onlar  öz 
rəsmi nümayəndəsi ilə Batuma yola saldı, bu əsirlər qətllərin olmamasını bildirdilər.
720
 Bakıya gəlmiş Avstriya 
nümayəndəsi polkovnik - leytenant Paul elə almanlar kimi iddialı idi, lakin Azərbaycan hökuməti və Osmanlı 
hərbi  rəhbərliyinin  şəhərə  üçüncü  qüvvə  buraxmamaqda  israrlı  olmasını  görərək  buradakı  Avstriya  əsirlərini 
götürdü və Batuma, oradan isə vətənə qayıtdı.
721
 Lakin Almaniya Bakıya bir tabor piyada göndərmək fikrində 
idi. Bu zaman onlar nə Azərbaycan hökumətinin, nə də Qafqaz İslam Ordusunun mövqeyini nəzərə almamağı 
qət etmişdi. Müharibədə məğlub olan dövlət son anda Bakı nefti hesabına vəziyyəti dəyişməyə çalışırdı. Lakin 
Xəlil paşa Azərbaycan-Gürcüstan sərhəddindəki dəmir yol körpüsünü minalamağı tapşırdı. Əgər alman taboru 
hərəkətə  keçərsə,  onu  partlatmaq  fikrini  sentyabrın  21-də  Ənvər  paşaya  bildirdi.  Sentyabrın  22-də  cavab 
teleqramı göndərən Ənvər paşa Azərbaycan hökumətinin razılığı olmadan heç bir qüvvənin Bakıya daxil edilə 
bilməməsi barəsində fon der Qoltsa xəbər verməyi tapşırdı, əgər o, alman taborunun gətirilməsində israrlı olsa, 
körpünü partlatmağa icazə verdi. Almanlar öz taborlarını qatara mindirib Tiflisdən Bakıya yola salanda körpü 
partladıldı  və  alman  taboru  sərhəddə  bir  az  dayandıqdan  sonra  Tiflisə  qayıtmalı  oldu.
722
  Beləliklə,  başlaya 
biləcək hərbi toqquşmaların qarşısı alındı.
723
 Almaniya nümayəndəsi Qolts Azərbaycan hökuməti və türk hərbi 
komandanlığı  ilə  danışıqlara  başlayaraq  bir  neçə  təklif  irəli  sürdü.  Bəzi  hallarda  tələb  xarakteri  daşıyan  bu 
təkliflər  Nuru  paşanın  raportunda  öz  əksini  tapıb.
724
  Almaniyanın  təklifləri  (tələbləri)  və  onlara  Azərbaycan 
hökumətinin verdiyi cavabları aşağıdakı cədvəldə göstərməyi lazım bildik: 
                                                           
718
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.127.
 
719
Budak M. Nuru paşanın raportu, s.454.
 
720
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.187. 
721
Budak M. Nuru paşanın raportu, s.459.
 
722
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.366-367. 
723
Gürcüstanda yerləşən alman qoşunlarının komandanı general Kress fon Kressenşteyn təkəbbürü ilə seçilirdi. Lakin Almaniya müharibədə uduzduqda 
alman qoşunları Gürcüstandan çıxarıldı, Tiflisdə olan alman zabitləri və onların komandanı hadisələrə təsir göstərmək üçün burada saxlanılsalar da, çox 
keçmədi ki, heç nəyə təsir edə bilməyəcəklərini anladılar. Yerli hökumət və əhali hesabına firavancasına dolanan bu zabitlər müharibə bitdikdə təminatsız 
qaldılar  və  hər  şeylərini,  hətta  şəxsi  silahlarını  belə  ərzağa  dəyişməyə  məcbur  oldular.  Əhali  onların  yaşadıqları  evləri  daş-qalaq  etdiyindən  onlar 
qorxularından  küçəyə  çıxa  bilmirdilər.  Gürcüstan  hökuməti  general  və  onun  zabitlərini  Tiflisdən  Batuma  kimi  aparmaq  üçün  mal-qara  daşınan  vaqon 
ayırdı. Belə olduqda generalın yavəri Batumda olan türk hərbi heyətinə müraciət etməli oldu. General Kressenşteynin türk ordusuna qarşı iftira və yalanlar 
söyləməsinə baxmayaraq türk hərbi rəhbərliyi öz böyüklüyünü göstərdi: bir bölük türk əsgəri general və onun zabitlərini Tiflis stansiyasına gətirdi, orada 
türk  komandanlığının  ayırdığı  xüsusi  sərnişin  vaqonuyla  alman  hərbiçiləri  Batuma  aparılaraq  gəmilərlə  Almaniyaya  yola  salındı.  (Yuceer  N.  Birinci 
Dünya  savaşında, s.126.) Görəsən onda,  alman generalı türklərə qarşı haqsız hərəkətləri, uydurduğu  böhtanlara  görə vicdan  əzabı çəkdimi? О və onun 
zabitləri  peşmançılıq  hiss  etsələr  belə  onların  uydurduğu  yalan  dünyanı  dolaşmaqda  idi:  Türkiyəni  məhv  etməyə  can  atan  və  türklərə  nifrətlə  yanaşan 
qüvvələr bu yalana öz uydurmalarını əlavə edərək onu yaymaqda davam edirdilər.  
724
Budak M. Nuru paşanın raportu, s.464-465. 

---