Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
150 səhra topu; 106-cı piyada alayının iki taboru Hökməlinin cənubunda ehtiyat saxlanılacaq, bir tabor 5-ci firqəyə veriləcək; 5-ci firqə sağ cinahı ilə Hacı Həsən-Ermənikənd istiqamətində irəliləyəcək, Heybət stansiyasından, dəniz sahili və Qurd qapısınadək olan ərazini tutacaq, mümkün olarsa, təpəni zəbt edəcək; 15-ci firqə Biləcərinin şərqindən sağ cinahı istiqamətində hücum edəcək. Süvarilər Sabunçu-Balaxanı istiqamətindəki düşməni qovacaq, Hövsan, Əhmədli və Keşləni azad edəcək. Cəmil Cahid bəy yenidən Cənub qrupun komandanı təyin edildi; hücum gecə başlamalı (dəqiq vaxt əlavə göstərilməli idi), firqələr bir-birlərini gözləməməliydi. 630 QİO və 5-ci firqənin qərargahları Güzdəkdə, 15-ci firqənin qərargahı Binəqədidə idi. 631 Nuru paşanın əmrinə əsasən hissə komandirləri müvafiq əmrlər verdilər. Süleyman İzzət bəy onun hücum sahəsinin genişliyi, əmrdə verilən tapşırıqlara nisbətən qüvvələrin az olması barəsində Nuru paşaya məlumat verdi. Belə ki, 15-ci firqənin 45-ci alayı Batumda qalmış, 56-cı alay 5-ci firqəyə verilmiş, 38-ci alay əvvəlki döyüşlərdə itkilər vermiş, 107-ci alay isə (36-cı Qafqaz firqəsi tərkibindən) hələ döyüşlərdə iştirak etmədiyindən təcrübəsiz idi. Nuru paşa göstərir ki, əsas zərbə üçün qərb istiqamətinin seçilməsi onun şəhərin mərkəzinə ən yaxın yer olması ilə bağlı idi. 632 Sentyabrın 12-də günortaya yaxın 15-ci firqənin tərkibində olmuş süvari hissələr düşmənin diqqətini cəlb etmək üçün immitasiya etdilər, Qüdrətli toplar düşmənin Balaxanı tərəfdəki mövqelərini atəşə tutdu. Vəziyyəti öyrənmək üçün Sentrokaspi qoşunları tərəfindən bir təyyarə havaya qaldırıldı. Düşməndə əsas qüvvələrin Biləcəri istiqamətində toplanması təəssüratı yaradıldı. Həmin gün Nuru paşa yeni əmr imzaladı. Əmrə əsasən 15-ci firqə tərkibində yalnız 38-ci piyada alayı və Azərbaycan qüvvələri saxlanıldı, digər hissələr və artilleriyanın ək-səriyyəti 5-ci firqəyə verildi. Bununla belə 5-ci firqənin hücum xəttinin eni 1500 m, 15-ci firqəninki isə 30 km idi. 633 Bu zaman cəbhədə 8 min türk, 7 min Azərbaycan döyüşçüsü var idi. 634 İngilis mənbələrinə görə, sentyabrın əvvəllərində QİO-nun tərkibində 26 top, 5300 türk, 8000 azəri döyüşçüsü var idi. Denstervil öz raportlarının birində, 6000 türk, 8000 azəri döyüşçünün olmasını bildirmişdi. 635 Sentyabrın 12-də qoşunlara əlavə sursat paylanır, düşmən barəsində kəşfiyyat məlumatları toplanırdı. Kəşfiyyatdan qayıdan Əmənulla əfəndi məlumat verdi ki, cəbhədə 900 ingilis dayanıb, Sentrokaspi qüvvələrində ruh düşkünlüyü var, fərarilik artır. Düşmənin əsas qüvvələri Heybət, Biləcəri və Balaxanı istiqamətindədir. Müdafiəçilər sırasında Biçeraxovun göndərdiyi 500 nəfərlik dəstə var idi. Türk qoşunları tərkibində olan bir ərəb ingilislər tərəfinə keçərək hücumun sentyabrın 14-də başlayacağı və əsas zərbənin qərbdən vurulacağı barəsində xəbər verdi. 636 Ərəbin məlumatlarına görə, türk hərbi komandanlığı hesab edirdi ki, şəhərdə 3000 ingilis əsgəri və 4000 rus əsgəri var, qalanları erməni döyüşçüləridir. O, həmçinin bildirdi ki, Qafqaz İslam Ordusunun 32 topu var, lakin onlar elə maskalanıblar ki, o, yalnız 4-nü görüb. 637 Əməliyyat ərəfəsində Sentrokaspi diktaturası və ingilis qoşunlarının əksəriyyəti Biləcəri-Balaxanı istiqamətində, süvari hissələri Zığ ətrafında yerləşirdilər. Xüsusi olaraq vurğulanırdı ki, dinc əhali və əsirlərə heç bir ziyan yetirilməməlidir. 638 5-ci Qafqaz firqəsinin qoşunları dayandıqları mövqelərdə məharətlə maskalanır, bütün yerdəyişmələr gecə həyata keçirilir, düşmən tərəfi dəfələrlə havaya təyyarə qaldırsa da Qurd qapısı istiqamətində qüvvələrin artmasını müəyyən edə bilməmişdi. Bakının müdafiəsinə ümumi rəhbərliyi generallar Denstervil və Baqratuni icra edir, cəbhədəki qoşunlara isə Dokuçayev və Keyvort komandanlıq edirlər. 639 7.11.Ġkinci Bakı əməliyyatı və Bakının azad edilməsi (14-15 sentyabr 1918-ci il) Sentyabrın 13-də Azərbaycan zirehli qatarı 5-ci firqəyə tabe edildi, hücum istiqamətlərinin sərhədləri müəyyənləşdirildi. Belə ki, Cənub qrupu ilə 5-ci firqə arasında təmas xətti Puta körfəzindən, 283 №-li təpədən və Puta stansiyasından, 5-ci firqə ilə 15-ci firqə arasında isə Yanardağ-Biləcəri-Ermənikənd xəttindən keçməli idi. Bakı üzərinə həlledici hücum sentyabrın 14-nə, şəhər üzərinə ilk hücumdan keçən 40-cı günə təyin 630 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.114-115. 631 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.164. 632 Budak M. Nuru paşanın raportu, s.455. 633 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.115. 634 Yenə orada,s.115. 635 Rıhtım M. İngilislərin Bakı və Xəzər dənizinə hakim olmaq xüsusunda cəhdləri // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu toplusu, s.513. 636 Денстервиль, с.257. 637 Rıhtım M. İngitislərin Bakı və Xəzər dənizinə hakim olmaq, s.517. 638 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.116. 639 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.166-167. 151 edilmişdi. 640 Əvvəlcədən şimal istiqamətinə cəmləşdirən qoşunlar sonra gizlin şəraitdə qərb istiqamətinə aparıldı. 641 General Denstervil yazırdı ki, Bakının müdafiə xəttində, sol cinahda, Bibi-Heybət mədənləri önündəki təpələrdə Şimali Stafford alayının 60 nəfərlik "A" bölüyü, onun arxasında 100 nəfərlik erməni dəstəsi və Şimali Stafford alayının 100 nəfərlik dəstəsi dayanırdı. Qurd qapısı təpəsində rus dəstəsi, ondan şimalda Şimali Stafford alayının "B" bölüyü, onun yanında Hacı Həsən kəndi ilə üzbəüz erməni dəstəsi möhkəmlənmişdi. Döyüş xəttində bir qaubitsa batareyası və 1 ədəd üçdüymlük top dayanır, sol qanadda 2 ədəd üçdüymlük top qurulmuşdu. 1,5 mil 642 aralı Ağ ev adlanan evdə sol cinah qərargahı (başda polkovnik Veqsuraba) və bir erməni taboru yerləşirdi. Sağ cinahın (başda polkovnik Qazarov) sol qanadını Biçeraxovun 600 nəfərlik qüvvəsi qoruyurdu. Biləcəri stansiyasında Uoçester taborunun 2 bölüyü dayanırdı. Biləcəridən Dərnəgülə qədər olan sahədə Uoçester taborunun 1 bölüyü durmuşdu. Dərnəgül gölünün cənub tərəfində erməni taboru, şərq tərəfində ingilis qoşunlarının pulemyot komandası (4 pulemyot) yerləşirdi. Sağ cinahın ehtiyatı Şimali Stafford alayının 60 nəfərlik dəstəsi idi. 39-cu briqadanın qərargahı yerləşən binada Varvik taborunun 100 nəfərlik bölüyü saxlanılmış, burada 8-ci səhra topçu batareyası və bir qaybitsa var idi. 2 ədəd ingilis zirehli avtomobili Biləcəridə, bir zirehli avtomobil isə ehtiyyatda saxlanılmışdı. Sağ cinahın sağ qanadını 500 nəfərlik erməni dəstəsi, üstəlik üç düymlük top batareyası, 3 rus zirehli avtomobili təşkil edirdi. 643 QİO komandanlığı düşmən barəsində məlumat toplamaq üçün daim kəşfiyyat dəstələri göndərilməsini tələb edirdi. Bu sahədə ən böyük uğur sentyabrın 13-də qazanıldı. Həmin gün Zığ istiqamətində kəşfiyyata göndərilən Tatar süvari alayının Qasımov soyadlı döyüşçüsü düşmən tərəfdən vacib "dil" gətirdi: Odinsov soyadlı zabit mühəndis-istehkam sahəsi üzrə mütəxəssis idi və Bakı ətrafında istehkamların yaradılmasında iştirak etmişdi. Onun dindirilməsi ilə düşmənin müdafiə xətti barəsində vacib məlumatlar əldə olundu. 644 İngilis zabiti Raulinson sentyabrın 13-də təxribat qrupu ilə Lənkərana yollanmalı, daha sonra Muğandan QİO-nun arxasına keçməli və körpülər, dəmir yolları, anbarları partlatmalı idi; QİO-nun cəbhədəkı fəallığı və son hücuma hazırlaşmağı buna imkan vermədi, üstəlik hücumun sentyabrın 14-də olması müəyyən ediləndən sonra Denstervil Raulinsonun tapşırığını ləğv etdi. 645 Sentyabrın 13-də saat 17:11-də Hacı Həsən kəndinin qərbindəki müşahidə məntəqəsində Nuru paşa Bakı üzərinə həlledici hücum əmrini imzaladı. Əmrə əsasən: hücum sentyabrın 14-də gecə başlamalıdır; 5-ci Qafqaz firqəsinin piyada hissələri saat 2-də Hacı Həsən kəndinin cənubundan Sarıhacılı kilsəsi istiqamətində hərəkətə keçərək, süngü və əl qumbaralarından istifadə etməklə düşmənin 1-ci müdafiə xəttini, sonra isə 2-ci xəttini tutmalıdır; tutulan 1-cə xəttə pulemyotlar yer-ləşdirilməli, hücum istiqamətində ərazi top atəşinə tutulmalıdır; düşmən döyüş xəttinə ehtiyat qüvvəsini gətirə bilməsin deyə, onun arxa yolları top atəşinə tutulmalıdır, eyni zamanda kiçikçaplı toplar piyadalarla birlikdə hərəkət etməyə hazır olmalıdırlar; 106-cı və 107-ci alaylar firqənin ehtiyatı hesab olunaraq hər an hərəkətə keçməyə hazır olmalıdırlar; zirehli qatar Heybət stansiyasına irəliləyərək Qurd qapısında qurulan topların atəşini özünə cəlb etməli və firqənin sağ cinahını qorumalıdır. 15-ci firqə gecə yarı hərəkətə başlayaraq Biləcəri, Balaxanı, Suraxanı və Əhmədli istiqamətlərində kəşfiyyat aparandan sonra hücüma keçərək Əhmədlini tutmalıdır. 646 5-ci firqənin hərəkətlərini 11 qüdrətli, 3 rus səhra, Şnayder, 5 rus dağ topları, 8 qaubitsa dəstəkləməli idi. Ön xəttdə 9-cu və 56-cı alaylar getməli, daha sonra 13-cü və nəhayət 10- cu alaylar hücuma qoşulmalı idilər. Alayların qarşısında ağır vəzifə qoyulmuşdu: gecə ikən Şubanı yüksəkliklərindən enərək dəmir yolunu keçmək, Qurd qapısının sərt təpəliklərinə qalxmaq və bütün hərəkət zamanı səssizliyə riayyat etmək. Müdafiə xətti yarıldıqdan sonra 56-cı alay Sallaxananın şimal hissəsi ilə, 9-cu alay isə Sallaxana ilə Maşatlıq arasında irəliləməli idilər. Şəhərə hakim olan yüksəkliklər tutulandan sonra alaylar mövqelərində möhkəmlənib növbəti əmri gözləməli idi. Firqənin topları üç qrupa bölündü: 1-ci və 2-ci qruplar Bayıl və Bibi- Heybət istiqamətindən ehtimal edilən düşmən hücumunu dəf etməli, 3-cü qrup cəbhənin sol cinahını nəzarət altına almalı idi. 647 15-ci firqənin 38-ci alayının tərkibindən hər birində 40 nəfər olan iki kəşfiyyat qrupu Biləcəri istiqamətinə göndərilməli idi. 38-ci alayın iki taboru Binəqədinin cənubundakı Yanardağın ətəklərindən Biləcəri istiqamətində hücuma keçməli, 3-cü tabor ehtiyatda qalmalı idi. 640 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.336. 641 Budak M. Nuru paşanın raportu, s.455. 642 1 dəniz mili - 1852 metr. 643 Денстервиль, с.260-261. 644 Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.133. 645 Денстервиль, с.258. 646 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.116. 647 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.340. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|