Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
152 Azərbaycan taborları Balaxanı üzərinə hücuma keçməli və Suraxanının cənubundan hücumu davam etdirməli, türk və Azərbaycan süvari alayları Əhmədli istiqamətində hücuma qoşulmalı idilər. 648 Hücum 9-cu və 56-cı piyada alayların Qurd qapısı istiqamətində hərəkəti ilə başladı. Saat 01:00-da Şubanı-Bakı yolunun şimalından 56-cı, cənubundan isə 9-cu piyada alayları hərəkətə keçərək səssizlik şəraitində dəmir yoluna tərəf enməyə başladılar. 649 Daha sonra onlar dəmir yolundan üzü yuxarı, Qurd qapısı təpəsi istiqamətində qalxmağa başladılar. Buradakı yeganə yolun düşmənin nəzarəti altında olması məlum olduğundan alaylar sərt yamaclarla üzüyuxarı qalxırdılar. Artıq saat 3-də 56-cı alay yüksəkliyə qalxaraq qəfil zərbə ilə düşmənin 1-ci müdafiə xəttinə hücum etdi. 9-cu alay onun qarşısında olan düşmənin 1-ci müdafiə xəttini saat 3:30-da tutdu. 650 13-cü alay 3 ədəd, 56-cı alay 5 ədəd pulemyotu qənimət kimi ələ keçirdi. İngilis raportlarından aydın olur ki, Qurd qapısına edilən hücum onlar üçün tam gözlənilməz oldu: saat 4:30-da Qurd Qapısı tərəfdən güclü atışma səsi gəldi, lakin tezliklə sakitləşdi və saat 5:30-da yenidən gücləndi. İngilis qərargahı Qurd qapısında dayanan qoşunlarla əlaqəni tam itirmişdi və nəyin baş verdiyini yalnız ehtimal edə bilərdi. Təpəyə əlavə dəstə göndərmək təklifi qəbul olunmadı, çünki havanın qaranlıq olması və təpənin dumanla örtülməsi səbəbindən qoşunlar özləri bir-birinə atəşə aça bilərdi. Üstəlik türklərin Qurd qapısı istiqamətində hü-cumu heç gözlənilmir, olsa-olsa burada yayındırıcı həmlə ehtimal edilirdi. Sentrokaspi qoşunlarının komandanlığı da vəziyyətdən bixəbər idi. Təxminən 6:35-də vəziyyəti öyrənmək üçün göndərilən rabitə zabiti mayor Dayrell xəbər verdi ki, onun ehtimallarına görə təpədə döyüş gedir. Havaya qaldırılmış təyyarə heç nəyi ayırd edə bilmədi, çünki təpəni örtən duman hələ də çəkilməmişdi. 651 Şəhərin şimal tərəfindən, Binəqədi, Biləcəri istiqamətindən gələn şiddətli atışma səsləri və komandirlərin türklərin hücuma keçməsi barəsində xəbərləri ingilis komandanlığını əmin etdi ki, Qurd qapısında baş verənlər yayındırıcı həmlədir. Nəhayət təpədə müdafiə olunan əsgərlər xəbər çatdırdılar ki, bütün müdafiə xəttləri tutulub, ingilis qoşunları təpədən şəhərə doğru geri çəkilmiş və yeni müdafiə xətti yaratmağa çalışırlar. 652 Hücumun sürətli və gözlənilməz şəraitdə həyata keçirilməsi haqqında general Denstervil yazırdı: "İnanılması mümkün deyil ki, cəbhəmizin ən güclü sahəsi düşmən tərəfindən belə asanlıqla ələ keçirilsin. Bütün üstünlüklərin bizim tərəfdə olmasına baxmayaraq, hücumun elə ilk anlarından başlayaraq darmadağın edilən belə qoşunlarla uğur əldə etmək üçün heç nəyə ümid etmək mümkün deyildi...". 653 9-cu Osmanlı alayının sağında arxada 13-cü, 56-cu alayın solunda arxada 10-cu alay hərəkət edirdi. Qurd qapısı təpəsi ilə dəniz arasında olan ərazi düşməndən təmizləndi. 1-ci müdafiə xətti tutulan kimi bura topların qaldırılması başlandı. Qırmızı Qışlada dəstələri toplayıb əkshücuma keçmək istəyən düşmənə top atəşi açıldı və o, itkilər verərək şəhərə doğru çəkilməyə məcbur oldu. 654 Bayıl ilə Qurd qapısı arasında düşmənin bir hərbi hissəsi sahilə yaxınlaşmış gəmilərə minməyə cəhd göstərdi, lakin top atəşi ilə bunun qarşısı alındı. Səhər saat 4:00-da hücuma başlayan 15-ci firqə də öz hücum istiqa-mətində düşmənin ilk müdafiə xəttini ələ keçirdi, səhər 6-da düşmən döyüş bölgəsinə əlavə qüvvə yeritməsin deyə arxa yollar top atəşinə tutuldu. Bu istiqamətdə düşmənin əsas qüvvələri dayanmışdı. Əsirlərdən öyrənilmişdi ki, burada 100 ingilis, 700 rus, 800 erməni döyüşçüsü var, 16 pulemyot, 12 top ərazi üzrə maskalanaraq gizlədilmişdi. Biləcəri istiqamətində irəliləyən 38-ci alay həmin gizlədilmiş silahların atəşinə məruz qaldı. 655 Buna baxmayaraq 38-ci alay irəliləyirdi. Süleyman İzzət bəy əlavə piyada qüvvələr və toplarla dəstəklənməsini istəyirdi. 656 9-cu və 56-cı alaylar geniş sahəyə çıxdıqca əlavə hissələrlə gücləndirilidi, sonra 56-cı alaydan solda döyüşə 10-cu alay yeridildi. Səhər saat 6-da qərb istiqamətində 2-ci müdafiə xətti tam olaraq ələ keçirildi. QİO-nun hissələri döyüşdə fasilə yaratdılar. Səhər saat 9:00- da artıq dənizin bəzi yerlərində şəhərdən qaçan gəmilər görsəndi, eyni zamanda şəhərin bir neçə yerindən havaya qalxan tüstülər düşmənin şəhərdə yanğınlar törətməsindən xəbər verirdi. 657 Düşmən qüvvələri çaşqınlıq içində idi və hücumun davamını gözləyirdi, lakin türk-Azərbaycan hissələri tutduqları mövqelərdə 648 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.341. 649 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.170. 650 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.116. 651 Rıhtım M. İngilislərin Bakı və Xəzər dənizinə hakim olmaq, s.518. 652 Yenə orada, s.519. 653 Денстервиль, с.263. 654 Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, s.347. 655 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.342. 656 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.117. 657 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.170. 153 möhkəmlənirdilər. Bu fasilə əmrlə nəzərdə tutulmuşdu, çünki Qurd qapısına topları qaldırmaq çətin məsələ idi, onlar olmasa, şəhəri və limanı nəzarət altında saxlamaq, hərəkət edən düşmən qüvvələrinə atəş açmaq olmazdı və ümumiyyətlə, Qurd qapısı təpəsinin tutulması əhəmiyyətini itirərdi. Nuru paşa təkcə yüngül topları deyil, bir ağır batareyanı da təpəyə qaldırmağı, 5-ci firqənin qərargahını da ora keçirməyi əmr etdi. 658 Düşmən fasilədən istifadə edərək qərb istiqamətinə yeni qüvvələr göndərir, lakin əhəmiyyətli dəyişikilik edə bilmirdi. 659 Saat 9:45 Qurd qapısı istiqamətində əkshücum baş verdi, burada ingilis qoşunları və biçeraxovçular vuruşur, ermənilərdən ibarət 3 bölük hücuma qalxsa da, ilk top səsləri gələn kimi geri, şəhərə doğru qaçdılar. 660 Şimaldan təzyiqi artıran 15-ci firqə buradan qoşunların götürülüb 5-ci firqəyə qarşı atılmasına imkan vermirdi. Qurd qapısına qaldırılmış toplar 9-cu alayın sağ cinahında əkshücum üçün toplaşan düşmən hissəsini atəşə tutaraq dağıtdı. 56- cı alay sol cinahda yüksəklikləri tutdu, 3 pulemyotu qənimət kimi götürdü. Düşmən arasında vahiməni artırmaq üçün təpələrdə qurulan toplar ara-sıra şəhərdəki qoşun birləşmələrinə və limandakı gəmilərə atəş açırdılar. Düşmənin Salxana və Salyan kazarmasında qurduğu top batareyaları ilk atəş açan kimi mövqelərini bildirmiş və dərhal türk artilleriyası tərəfindən dəf edilmişdilər. 661 Qırmızı Qışla adlanan yerdə (Maşatlıq adlanan xristian qəbristanlığı yaxınlığında) möhkəmlənmək və 56-cı alaya hücum etmək istəyən düşmənin piyada hissələri və 3 zirehli avtomobil top atəşinə məruz qalaraq qışlanı tərk etdilər. Sağ cinahda 13-cü alay Maşatlıq məntəqəsi və Bayıl yüksəkliklərini ələ keçirdi. Saat 11:45 Putadakı zirehli qatar hərəkətə keçərək Heybət stansiyası istiqamətində irəlilədi. Qatar top atəşi ilə irəliləyən hissələri dəstəkləyirdi. Beləliklə, sentyabrın 14-də günortaya yaxın qərb cəbhəsində əsas mövqelər ələ keçirildi. 662 Sentyabrın 14-də Bakıya həlledici hücum zamanı ingilisləri iki aero-plan dəstəkləyirdi. Denstervil yazır ki, "iki aeroplan hücum edən türkləri pulemyotlardan atəşə tutur və bombalar atırdı". Sentrokaspi Diktaturasının və ingilislərin 6 zirehli avtomobili sentyabrın 14-də baş verən döyüşdə geniş istifadə edilmişdi. General Denstervilin qeydlərinə görə, "hərəkətdə altı zirehli avtomobil - üç ingilis və üç rus var idi. Onlar markiz d Albissinin rəhbərliyi altında idi və hamısı öz işini gözəl bilirdi." Şimal istiqamətində döyüşlər genişlənirdi. Belə ki, polkovnik Favielin rəhbərlik etdiyi ingilis-Sentrokaspi qoşunları 6 zirehli avtomobillə himayə olunur və bir aeroplan mütəmadi olaraq 15-ci firqəyə bombalar atırdı. Nuru paşanın əmri ilə 107-ci alay Biləcəriyə doğru göndərildi və o, 5-ci firqə ilə 15-ci firqə arasında əmələ gəlmiş boşluğu doldurdu. Lakin onun qarşısında ingilis və biçeraxovçuların dayanması, zirehli avtomobillərin fəaliyyəti alayın hücuma keçməsinə imkan vermədi. 663 Yalnız günortadan sonra gətirilmiş topların Biləcəri təpələrini atəşə tut-ması 38-ci və 107-ci alayların hücumlarını təşkil etməyə imkan verdi. Azərbaycan taborlarından təşkil edilmiş Maştağa dəstəsi Tofik bəyin rəhbərliyi ilə Sabunçunu aldı, sonra isə Hövsanda düşmənin iri dəstəsi ilə üz-üzə gələrək onu geri atmağa müvəffəq oldu. 664 Zehni bəyin dəstəsi tərkibində vuruşan Azərbaycan süvari dəstələri, о cümlədən Tatar süvari alayı və Ləzgi süvari alayının döyüşçüləri onların qarşısında olan düşmən süvarilərini geri atdılar. Saat 13:30-da ingilislər Ermənikənd aerodromunda salamat qalmış 2 aeroplanı sıradan çıxardılar. 665 Günortadan sonra 38-ci alay yeni hücuma başladı və saat 15:00-da Biləcərinin bütün ətraflarını nəzarət altına aldı. Döyüşdə çoxlu sayda əsir götürüldü. 107-ci alay da irəliləyərək 38- ci alayın sağ cinahında hərəkət edirdi. 38-ci alayın sol cinahında ingilis- Sentrokaspi qoşunları əkshücuma keçdilər və Süleyman İzzət bəy şəxsən bu istiqamətə gəldi. Azərbaycan könüllülərindən ibarət piyada tabor düşməni geri ataraq Sabunçunu tutdu, Azərbaycan süvariləri isə Zığdan Əhmədliyə doğru əhəmiyyətli dərəcədə irəliləmişdi. Beləliklə, günün axırına şimal cəbhəsində də düşmən müqavimət göstərmək üçün bütün əlverişli mövqeləri itirmişdi. 666 Gün ərzində baş vermiş döyüş göstərdi ki, əsas çatışmazlıq hərbi hissələrin bir-biri və rəhbərliklə əlaqələrinin zəif olmasındadır, ordu komandanlığı da firqələrdən gec məlumat aldığından onlara gec reaksiya verir. 667 Həddindən artıq gücləndirilmiş 5-ci Qafqaz firqəsi Qurd qapısı təpəsini ələ keçirəndən sonra hücumu genişləndirməli idi ki, 15- ci firqə üzərinə yönələn zərbəni zəiflətsin, lakin bu əməliyyat planında nəzərdə tutulmadığından həyata keçirilmədi. 5-ci və 15-ci firqələr arasında mövcud olan boşluq düşmənə 15-ci firqənin tərkibində irəliləyən 38- ci alayın cinahına maskalanmış və gizlədilmiş top və pulemyotlardan 658 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.343. 659 Денстервиль, с.263-264. 660 Rıhtım M. İngilislərin Bakı və Xəzər dənizinə hakim olmaq, s.519. 661 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.171. 662 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.344. 663 Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.137. 664 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.173. 665 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.117. 666 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.346. 667 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.118. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|