91
ba÷lay rd lar, belԥliklԥ dԥ bac vermԥk úԥrtilԥ úԥhԥrlԥri, úԥxsi ԥmlak
vԥ öz tԥbԥԥlԥrinin hԥyatlar n salamat saxlay rd lar.
Daxili çԥkiúmԥlԥr vԥ müharibԥlԥrdԥn zԥiflԥmiú Sasani
imperiyas bԥdԥvi ԥrԥb qoúunlar n n tԥzyiqi alt nda da÷ lma÷a
baúlad . Sebeos qeyd edir ki, "o zaman øran padúahl ÷ tԥnԥzzül edirdi
vԥ onun qoúunu üç yerԥ parçalanm úd "
1
.
III Yԥzdigerd imperiyan n paytaxt Ktesifonu (Mԥdaini)
mühasirԥ edԥn ԥrԥblԥrԥ qarú Rüstԥmin komandanl ÷ ilԥ Azԥrbay-
candan 80 min nԥfԥrlik ordu göndԥrdi. "øran úah n n hakimiyyԥti
alt ndak " ölkԥlԥrin, yԥni Arran vԥ Ermԥnistan n qoúunlar da
Rüstԥmin komandanl ÷ alt nda idi
2
. Lakin ԥrԥblԥr Rüstԥmin
qoúununu, habelԥ øran n bütün baúqa qoúunlar n darmada÷ n etdilԥr.
Rüstԥm, ermԥnilԥrin sԥrkԥrdԥsi Muúeq Mamikonyan vԥ Sünik knyaz
Qriqori hԥlak oldular
3
.
Darmada÷ n edilԥn qoúunun qal qlar , o cümlԥdԥn knyaz
Cavanúirin komandanl ÷ ilԥ Ktesifon yax nl ÷ nda iranl lar n
tԥrԥfindԥ vuruúmalarda iútirak edԥn Arran döyüúçülԥri Azԥrbaycana
geri çԥkildilԥr. Cavanúirin qoúunlar "Ölü sular n o tay nda"
4
ԥrԥblԥrlԥ vuruúmuú vԥ onlar n üzԥrindԥ dԥfԥlԥrlԥ qԥlԥbԥ çalm úd lar.
Bir müddԥt sonra Arran qoúun dԥstԥlԥri Cavanúirin
komandanl ÷ ilԥ øran qoúunlar tԥrԥfindԥn yenidԥn ԥrԥblԥrԥ qarú
vuruúmaya giriúdilԥr. M.Kalankatuklu hԥmin vuruúman belԥ tԥsvir
1
ɋɟɛɟɨɫ, ɫɬɪ. 119.
2
Ԥt-Tԥbԥri (I, sԥh. 2351) bildirir ki, Qadisiyyԥ vuruúmas nda ԥrԥblԥrin 35
min nԥfԥr, iranl lar n isԥ (I, sԥh. 2351) 80 min nԥfԥr qoúunu var idi. Lakin ԥt-Tԥbԥri
baúqa bir yerdԥ (I, sԥh. 2258) qeyd edir ki, 120 minlik øran qoúunundan, irԥlidԥ
Calnusun komandanl ÷ ilԥ 40 min nԥfԥr (I, sԥh. 2249), mԥrkԥzdԥ Rüstԥmin 60
min, arxada Birzan n komandanl ÷ ilԥ 20 min nԥfԥr var idi, Ԥl-Bԥlazuri deyir ki,
(sԥh. 255-256) bu vuruúmada ԥrԥblԥrin 9-10 min nԥfԥrlik qoúunu, iranl lardan isԥ
120 min nԥfԥrdԥn çox qoúunu var idi. Lakin iranl larda olan qoúunun say nԥzԥrԥ
al narsa, ԥl- Bԥlazurinin gԥtirdiyi rԥqԥm hԥqiqԥtԥ uy÷un görünmür.
3
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 138; ɋɟɛɟɨɫ, ɫɬɪ. 119; ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 255-262;
ԥt-Tԥbԥri, I, sԥh. 2322 vԥ sonralar; ԥd-Dinԥvԥri, sԥh. 125-129, 133.
4
Ԥl-Bat x gölü, yaxud øraqda Nԥcԥf.
92
edir: "Bir neçԥ gün sonra, meheqan ay nda, øsan n do÷uldu÷u gündԥ
1
,
onlara (ԥrԥblԥrԥ) qarú 30000 atl vԥ 20000 piyada
2
hücuma keçdi.
Katúandan [Qadisiyyԥ] gԥlԥn Hacԥr o÷ullar , çoxlu atl vԥ 20000
piyada qalxan taxm ú halda irԥliyԥ at laraq, øran ordusu ilԥ
vuruúma÷a baúlad lar. Arran Sparapeti [Cavanúir] öz igid nԥfԥrlԥri ilԥ
onlar n [ԥrԥblԥrin] cԥrgԥlԥri içԥrisinԥ hücum etdi, öz düúmԥnlԥrindԥn
ikisini yerԥ sԥrdi vԥ özü üç yerdԥn a÷ r yaraland . Düúmԥn onu quduz
bir kinlԥ çayadԥk tԥqib etdi, o isԥ hԥmlԥlԥri dԥf edԥ-edԥ çay üzüb
keçdi"
3
.
III Yԥzdigerd Cavanúirin igidliyinԥ layiqincԥ qiymԥt verԥrԥk
"ona bayraq, uca sԥsli kԥrԥnay, iki q z l mizraq vԥ iki q z l qalxan
bԥxú etdi; bunlar hԥmiúԥ onun qaba÷ nda apar rd lar. O [Yԥzdigerd],
Cavanúirԥ ham dan çox hörmԥt edԥrdi. Ona mirvari düzülmüú q z l
kԥmԥr, dԥstԥsi q z ldan q l nc verib, qoluna qolbaq ba÷lad vԥ baú na
gözԥl bir tac qoydu. Ona hԥmçinin mirvari düzülmüú dizba÷ verib,
onun boynundan sapa düzülmüú çoxlu mirvari asd "
4
vԥ i.a.
Bir müddԥt sonra, "Yԥzdigerdin sԥkkizinci ilindԥ"
5
Azԥrbaycan yax nl ÷ nda ԥrԥblԥrin iranl larla vuruúmas nda Cavanúir
"üç min nԥfԥrlԥ" ԥrԥblԥrԥ qarú vuruúmaya ç xd vԥ burada yenidԥn
fԥrqlԥndi. Lakin Sasanilԥrin son günlԥrinin gԥlib çatd ÷ Cavanúirԥ
1
Qadisiyyԥ vuruúmas n n nԥ ay , nԥ dԥ ili düz deyil. Müxtԥlif mԥnbԥlԥrdԥ
bu vuruúma üçün 635 vԥ 638-ci illԥr göstԥrilir, bu dövrdԥ øsan n anadan olmas (6
yanvar) Meheqan ay na düúür. Ԥt-Tԥbԥri (I, sԥh. 2349) vԥ øbn ԥl-Ԥsir (II, sԥh. 235)
bu vuruúma üçün hicri 15 (yanvar, 637)-ci ilin ax rlar n göstԥrirlԥr. Ԥbd ԥl-Munim
Mԥcid qeyd edir ki, Qadisiyyԥdԥ vuruúma hicri 15 (636)-ci ildԥn sonra olmuúd r.
Ԥbd ԥl-Munim Mԥcid. Ԥt-Tarix ԥs-Siyasiy li-d-davla ԥl-Ԥrԥbiyyԥ. Ԥl-Qahirԥ,
c.VIII, 1960, sԥh. 201.
2
Rusca tԥrcümԥdԥ (sԥh. 138) "On min piyada" göstԥrilir.
3
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 139/111
4
Yenԥ orada.
5
639-640-c illԥrdԥ. B a x: Ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 301-302; ɋɟɛɟɨɫ, ɫɬɪ. 124;
"Yunan padúah II Konstant n birinci ilindԥ (641-668-ci illԥr) vԥ øran úah
Qazkertin onuncu ilindԥ", yԥni 641-ci ildԥ.
93
ayd n olan kimi o, "onlarla salamatlaúd vԥ Atrpatakan ԥyalԥtinԥ
gԥldi", oradan da öz ölkԥsinԥ qay td .
Belԥliklԥ, Cavanúir øran úah tԥrԥfindԥ yeddi il ԥrԥblԥrlԥ
vuruúdu vԥ onun igidliyi art q ԥrԥblԥrԥ mԥlum idi. Buna görԥ dԥ
sonralar Arrana hücum edԥrkԥn ԥrԥblԥrin siyasԥti mԥhz o dövrün
digԥr hökmdarlar aras nda Cavanúirin mövqeyi vԥ nüfuzu ilԥ
müԥyyԥn edilirdi. Bundan ԥlavԥ, ԥrԥblԥr Cavanúirlԥ üz-üzԥ gԥldikdԥ,
onun özünün Sasanilԥrdԥn uzaqlaú b onlara qarú mübarizԥyԥ
giriúdiyini nԥzԥrԥ al rd lar.
Ԥrԥblԥrin darmada÷ n etdiyi Sasanilԥr dövlԥti daha mövcud
olmad qda, mԥ÷lub edilԥn øran qoúununun qal qlar úimala do÷ru,
Arrana geri çԥkilmԥyԥ baúlad lar vԥ M.Kalankatuklunun dediyinԥ
görԥ, burada öz mövqelԥrini möhkԥmlԥtmԥk istԥdilԥr. Onlar geri
çԥkilԥrkԥn Arran ԥhalisini qarԥt edir vԥ zorak l q
göstԥrirdilԥr.”Düúmԥnin qabaqda gedԥn qoúun dԥstԥsi tԥlԥsԥ-tԥlԥsԥ
onun (Cavanúirin) ԥyalԥtinin son hüduduna girԥndԥ, o tԥcili surԥtdԥ
silahlan b ordunun baúç s mԥúhur Geçmazgi (Gelani) özü úԥxsԥn
vurdu. Özü vԥ onun qoúunu ԥldԥ q l nc onlar (iranl lar ) dԥhúԥtli
surԥtdԥ q rd . Onlar düúmԥndԥn çoxlu ԥsir, at, qat r vԥ xeyli qԥnimԥt
al b qay td lar. Da÷larda onlar bir daha toqquúdular vԥ bu gün qԥlԥbԥ
ona nԥsib oldu”
1
.
Cavanúir iranl larla uzun müharibԥ etmԥli oldu. Vuruúmalar n
gediúindԥ o, øberiya hökmdar Atrnersex
2
ilԥ "sars lmaz ittifaq"
1
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 141/113.
2
Ehtimal, bu gürcü knyaz Atrnersexdir ki, Cüanúerԥ görԥ, (sԥh. 97) Zibel
ilԥ birlikdԥ Tiflisin mühasirԥsini davam etdirib úԥhԥri øraklidԥn ald . Qeyd edilir ki,
o, 41-ci matavr olaraq, 619-dan 639-cu ilԥdԥk hökmranl q etmiúdir (Histoire de la
Georgie, p. 229-231). "ørakli qalan n (Tiflisin) mühasirԥsini xaqan Cibquya vԥ
Adarnasa tapú rd ; sonra Adarnas Gürcüstan padúah tԥyin etdi" (M.Djanaúvili.Ad
çԥkilԥn ԥsԥri, sԥh. 23-24). Atrnersexin ad VII ԥsrin baúlan÷ c nda bir gürcü knyaz
kimi "Mԥktublar kitab "nda çԥkilir (sԥh. 133, 138, 169). Onun "Roma
imperiyas ndan üç titulu" var idi (b a x: ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 142. Müqayisԥ et:
Kürion, 165. Orada deyilir ki, "padúah úah titulu bizansl lar n caniúin (tituluna)
oxúay r: habelԥ Atrnersexhivpata (hypatos) aid olaraq M.Brosse tԥrԥf ndԥn kԥúf
edilԥn yaz lar. B ax M.Brosset Rapports sur une voyage Archeologique dans la
Georgie, p, 48-50; Histoire de la Georgue, p. 232, n. I; N.Arinean, Kiwrion, S. 33).
Dostları ilə paylaş: |