Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
64 bla şmırdı. Buna baxmayaraq, uzun illər İrəvanda baş verən hadisələrə müdaxilə edən və vergi alan Kartli-Kaxetiya çarının burada tərəfdarları az deyildi. Digər tərəfdən, Qulaməli xanın siyasətindən narazı olan qüvvələr Tiflis sarayı ilə əlaqə yaradaraq II İraklini İrəvana dəvət etmək istəyirdilər. Rus arxiv sənədinə görə, xandan narazı olan yerli azəri türklərindən olan ayrumlar İrəvanı tərk edərək Şuragölə getmişdilər. Onların başçısı Qaraman bəy digər ayrum başçıları ilə məsləhətləşərək II İraklinin yanına elçi göndərərək onu inandırmağa çalışırdı ki, «əgər siz əmr etsəniz, İrəvanı ələ keçirə bilərik və hakimiyyəti istədiyiniz şəxsə verərik. Bunyadəli bəy və onun əmisi oğlu Qələndar bəy və qalada yaşayan əhalinin əksəriyyəti bizim- lə həmrəydir. Qalanın qapısının və açarının həvalə edildiyi şəxs bizim qohumumuzdur. O deyir ki, əgər biz gecə ora gəlsək, qalanı təhvil verəcəkdir» (195,195-196). Çox güman ki, II İrakli bu imkandan yararlanaraq müxalif qüvvələri sui-qəsdə təhrik etmişdi. Beləliklə, Qulaməli xan həm xarici, həm daxili qüvvələrin birgə səyi ilə 1784-cü il iyunun 8-də şənbə günü qaladan kənarda qoşuna baxış keçirərkən müxalf qüvvələrin hücumuna məruz qalmış və nəticədə kiçik qardaşı Məhəmmədhəsən və ona sadiq beş nəfərlə birlikdə öldürülmüşdü (195, 183-184; 190-203). Xanı və qardaşını şəxsən öldürənlər İrəvan əyanlarından Bünyadəli Soltan və onun əmisi oğlu Qələndar bəy olmuşdu (195,195). Sui- qəsddən dərhal sonra İrəvan əhalisinin əksəriyyəti Qulaməli xanın 12 yaşlı ögey qardaşı Məhəmmədi xan seçdilər. Məhəmməd xan (1784-1805) İrəvan taxtında oturan ən uzunömürlü xanlardan biri olmuşdu (395,5; 415,164; 84, c.2, səh.177). O, Hüseynəli xanın gürcü qızından olan oğlu idi. Eyni zamanda bu xan İrəvan əhalisinin seçdiyi yerli Qacarlar sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi olmuşdu. İrəvan taxtına sahib olan Məhəmməd xan ilk gündən ona müxalif olan qüvvələrin təzyiqi ilə üzləşdi. İrəvan əhalisi iki dəstəyə bölünərək bir– biri ilə mübarizə aparırdı. Birinci dəstə Məhəmməd xanın tərəfdarları idi. Bu dəstəni xoylu Əhməd xan dəstəkləyirdi. İkinci müxalif qüvvənin başında isə Makulu Əhməd Soltan dururdu. Qeyd etmək lazımdır ki, Əhməd Sultan İrəvan taxt-tacını ələ keçirmək üçün çoxdan fürsət axtarırdı. Xalqın dəstəklədiyi Qulaməli xanın hakimiyyətə gəlməsi onun bu planını poz muşdu. Lakin xanın öldürülməsi ilə Əhməd Soltan yenidən taxt-taca sahib olmaq niyyətinə düşmüşdü. S.D.Burnaşov 1784-cü il iyulun 25-də yazdığı raportlarının birində qeyd edirdi ki, Əhməd Soltan İrəvanda ən nüfuzlu əyanlardan biri idi və Arazın o tayında onun zəngin malikanələri vardı. O, planını həyyata keçirmək üçün Kartli-Kaxetiya çarı ilə əlaqə saxlayırdı. Əhməd Soltan öz oğlunu məktubla Tiflisə göndərərək itaətini 65 bildirmişdi. Məktubda o, İrəvan xanının çara xəyanət etdiyini, onu eşitmədiyini və girov göndərmədiyini yazırdı. II İrakli isə Mirzə Gürgenə tapşırmışdı ki, Əhməd Soltana bildirsin ki, çar onun İrəvan xanlığının ha- kimi olmasına kömək edəcəkdir (3,16-17). O.Markova haqlı olaraq yazır ki, «hadisələrin gərgin olduğu bir vax- tda İrəvanda İraklinin tərəfdarları ilə Osmanlı dəstəyinə ümid edən əleyhdarları arasında əsl mübarizə gedirdi (192,206). Bütün İrəvan əhalisi iki qismə bölünərək bir-biri ilə döyüşürdü. Baş verən döyüşlər nəticəsində hər iki tərəf bir-birinə məxsus olan kəndləri dağıdır və qarət edirdi. Bu ədalətsizliyə dözməyən, talanın qarşısında aciz qalan əhalinin bir hissəsi çıxış yolunu Osmanlı ərazisinə sığınmaqda görürdü. Özbaşına qalmış əkin sahələrinin bir hissəsi susuzluqdan məhv olmuş, digər hissəsini isə qarətçilər talan etmişdi (6,961-962). İrəvanda baş verən hadisələrdə Kartli-Kaxetiya çarının əli olduğunu bilən və bunun qarşısını almağa çalışan İrəvan ağsaqqalları, nüfuzlu şəxslər ilk gündən Tiflis sarayı ilə əlaqəyə girmişdilər. Qulaməli xanın sui- qəsdindən bir neçə gün sonra İrəvanın nüfuzlu şəxslərindən 98 nəfərinin imzası ilə II İrakliyə məktub göndərilmişdi. 1784-ci il iyunun 9-12 arasında g öndərilmiş məktubda Qulaməli xanın öldürülməsinin səbəbi göstərilməklə bərabər qeyd edilirdi ki, «İrəvan əhalisi, həm əyanlar, həm də sadə xalq qar daşının yerinə onu (Məhəmmədi-E.T.) xan seçmişdir. Əlahəzrətdən xahiş edirik ki, mərhəmət göstərərək onun xanlığını təsdiq edən fərman göndərəsiniz. Sonra bütün cəmiyyətə əmr edəsiniz ki, bu haqda xalq bilsin» (195,183). Başqa bir sənəddə deyilir ki, Məhəmməd xanın tərəfdarları II İraklinin dəstəyini almaq üçün tələsik Hacı Həsənəli bəyi və məlik Abramı Tiflisə göndərmişdi. Elçilər Tiflisə gələrək, irəvanlıların adından çara sədaqətli olacaqlarına söz verərək, Məhəmməd xanın hakimiyyətini dəstəkləməyi xahiş etmişdilər. II İrakli isə xanı təbrik etmək üçün Mirzə Gürgeni xüsusi məktub və xələtlə İrəvana göndərdi (195,195-196). Əslində II İrakli İrəvanda baş verən hadisələrdən istifadə edərək yeni xanı özünə tabe etmək qərarına gəlmişdi. Lakin onun planını Bəyazid ha- kimi İshaq paşa və xoylu Əhməd xan pozmuşdu. Belə ki, İrəvanda ara qar ışan kimi İshaq paşa Xoy xanı ilə əlaqəyə girmiş, Əhməd xanın nümayəndəsi Mirzə Əbdülhəsən və İshaq paşanın xəzinədarı Rizvan ağa xanın adına yazılmış fərman və məktubla İrəvana göndərilmişdi. Onların səyi nəticəsində əhali arasında iğtişaş yatırılmış və ittifaq yaranmışdı. II İrakli tərəfindən göndərilən Mirzə Gürgen 70-80 süvari ilə İrəvana daxil olanda artıq gec idi. Məhz bu səbəbdən çarın adamları Tiflisə geri Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|