Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
80 yandıran qoşun kilsəyə gəlib çataraq, burada çoxlu mal-qara və digər qiymətli şeylər ələ keçirdi. Eçmiədzin ətrafında çox ləngiməyən Xoy və Naxçıvan qoşunları Araz çayı istiqamətində hərəkət edərək yolları üstündə yerləşən kəndləri qarət edə-edə Makudan çeçməklə vətənlərinə qayıtdı (130,145-147). Xoy və Naxçıvan qoşunlarının bu yürüşü İrəvan xanlığı üçün böyük dağıntılara səbəb oldu. Xeyli kənd dağıdılmış, əhalisi öldürülmüş və yer- lərindən didərgin düşmüşdü. Vəziyyətinin ağır olmasına baxmayaraq, Məhəmməd xan ona xəyanət edən Kəlbəli xanı cəzalandırmağı qərara aldı. O, yenidən qoşun toplamağa başladı. Bu xəbəri eşidən II İrakli hər iki xanı barışdırmağa cəhd etsə də, onun bu cəhdi baş tutmadı. Beləliklə, Məhəmməd xan güclü qoşunla Naxçıvana hücum etdi. Hətta İrəvan qoşunu Naxçıvan qalasını mühasirəyə də aldı. Lakin havaların vaxtından əvvəl so- yuduğunu görən Məhəmməd xan burada ləngiməyin mənasızlığını görərək geri qayıtmaq əmri verdi (130,148). Məhəmməd xan ölkədə dağıntıları aradan qaldırdığı vaxt, 1791-ci ilin sonlarında Ağa Məhəmməd xan Qacarın Təbriz yaxınlığına gəlməsi xəbərini aldı. Bu da bəzi xanlar arasında olan düşmən münasibətlərin aradan qalxmasına və Qacar təhlükəsinə qarşı birləşməsinə gətirib çıxardı. 1.3. İrəvan xanlığı Ağa Məhəmməd şah Qacarın yürüşləri dö- vründə 1779-cu ildə Kərim xan Zənd vəfat etdikdən sonra İran taxt-tacını ələ keçirm ək uğrunda Zəndlərlə Ağa Məhəmməd xan arasında mübarizə ba şlayır. Azərbaycanın Qacarlar tayfasından olan Ağa Məhəmməd xan Zəndlər arasında düşmənçilikdən istifadə edərək qısa dövr ərzində İranda hakimiyyəti ələ keçirdi (169,215). İranda hakimiyyətini möhkəmləndirən Ağa Məhəmməd xan Qacar Azərbaycan və Kartli-Kaxetiya çarlığına da iddia etməyə başladı. Artıq 1791-ci ildə Qacar xanı Azərbaycanın cənub xanlıqlarının əksəriyyətini özünə tabe edə bilmişdi (187,158; 163,111). Lakin onun Azərbaycanın şi- mal hissəsində yerləşən xanlıqları özünə tabe etmək cəhdi müqavimətlə rast laşdı. Ağa Məhəmməd xanın Azərbaycan xanlarını saymaması, Azərbaycana Səfəvi dövlətinin «əzəli və əbədi» ərazisi kimi baxması və Kartli-Kaxetiya çarlığı daxil olmaqla bütün Azərbaycanı bu imperiyanın sərhədləri çərçivəsində birləşdirmək cəhdi xanların güclü müqavimətilə rast laşdı. 81 1791-ci ilin əvvəllərində Ağa Məhəmməd xan Qacar güclü qoşunla Azərbaycana doğru hərəkət etdi. O, Təbrizdən 1,5 verst (1verst-1,06 km- E.Q.) aralıda yerləşən Seyidabad adlı yerdə düşərgə salaraq, Azərbaycan xanlarına tabe olmaq üçün fərmanlar göndərməyə başladı (84, c.2, səh.319). Qeyd etmək lazımdır ki, Ağa Məhəmməd xan Qacara münasibətdə Azərbaycan xanlıqları arasında iki cəbhə yaranmışdı. Birinci cəbhəyə Gəncə, Şəki, Quba, Bakı xanlıqları daxil idi ki, onlar hakimiyyətlərini itirməmək üçün şahın fərmanını müsbət qarşılamışdılar. Digər cəbhəyə Qacar hakimiyyətinə düşmən münasibətdə olan xanlıqlar daxil idi. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan həmin cəbhəyə başçılıq edirdi. Onu İrəvan, Lənkəran, Xoy, Urmiya xanları və Kartli-Kaxetiya çarı II İrakli müdafiə edirdi (84, c.2, səh.320). Mirzə Adıgözəl bəy yazırdı ki, «Gürcüstan valisi İrakli xan, İrəvan hakimi Məhəmməd xan, Talış (Lənkəran-E.Q.) hakimi Mir Mustafa xan İbrahimxəlil xanla and içib müahidə bağladılar ki, Ağa Məhəmməd şaha itaət etməsinlər, mümkün olduğu qədər bir-birinə kömək və yardım etməkdə süstlük göstərməsinlər. Vaxtlı-vaxtında bir-birinin vəziyyətindən xəbər tutsunlar (41,50). Lakin bu təhlükə qarşısında da xanlar birləşə bilmədilər. Uzaqgörən siyasətçi olan Ağa Məhəmməd xan onların arasında narazılığın olmasını çox gözəl anlayırdı. «Ağa Məhəmməd xan gözəl bilirdi ki, Azərbaycan xanları arasında birlik və onların birgə müdafiə olunmaq barədə müqavilələri yoxdur. Ara müharibələri onları bir-birinə qarşı qoy muşdu. Hətta xanlar belə ağır məqamda da qüvvələrini birləşdirməyə vasitə tapa bilmədilər» (187,165). Ağa Məhəmməd xan döndərdiyi fərmanlarda Azərbaycan xanlarından tabeçilik rəmzi olaraq uşağını, qardaşını və ya arvadlarından birini girov tələb edirdi. Tezliklə, Ağa Məhəmməd xanın gücü qarşısında Azərbaycanın bəzi xanları onun istəyini qəbul etmək məcburiyyətində qaldı. Belə ki, Naxçıvan xanı qardaşını, Xoy xanı arvadını və qardaşını, Təbriz xanı 15 nüfuzlu əyanını, Şahsevən xanı qardaş və oğullarını, Ərdəbil xanı ar- vad larından birini və qardaşını girov göndərmişdi. Bundan əlavə, Marağa və Urmiya xanları arvadları ilə, Şəqaqi xanı Sədi xan isə qardaşları ilə birlikdə qoşunla Ağa Məhəmməd xanın görüşünə gəldilər. Ağa Məhəmməd xan Qacar hər bir xanın üzərinə illik xərac təyin edərək girovlarla yenidən pay- taxt şəhəri olan Tehrana qayıdır (84, c.2, səh.319-320). O, Azərbaycanın tabe olmayan xanlarını cəzalandırılmasını başqa vaxta keçirir. Çünki, sarayda hərbi rəislər arasında ona qarşı sui-qəsd hazırlandığını eşidən Ağa Məhəmməd xan yürüşü təxirə salır (44,61). Digər tərəfdən Zəndlərlə müba- rizə davam edirdi (163,111). 82 Qacar təhlükəsi sovuşan kimi, Azərbaycan xanları yenidən bir-biri ilə ara müharibələrinə başlayır. Belə ki, 1791-ci ilin dekabrın əvvəllərində Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan Naxçıvan xanlığını özünə tabe etmək üçün qohumu Avar xanı Ümmə xanla ittifaqa girərək 11 minlik qoşunla Naxçıvan qalasına yürüş etdi. Bu təhlükə qarşısında aciz qalan Kəlbəli xan kömək üçün Məhəmməd xana müraciət edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bundan bir qədər əvvəl bir-birinə düşmən olan İrəvan xanı ilə Naxçıvan xanı arasında sülh bərqərar olmuşdu. Kəlbəli xan Məhəmməd xanın bacısına nişanlanaraq bu sülhü daha da möhkəmləndirmişdi. Digər tərəfdən Məhəmməd xan İbrahimxəlil xanın Naxçıvanda möhkəmlənməsini öz xanlığı üçün təhlükə hesab edirdi. Buna görə də o, Kəlbəli xanın yardım xahişinə müsbət cavab verərək Naxçıvana qoşun göndərdi. Xoy xanı da bu cür hərəkət edərək Naxçıvana kömək üçün qoşun göndərdi. Eyni zamanda ümumi təhlükəyə qarşı Məhəmməd xanla barışdı. İrəvan, Xoy və Naxçıvan xanlıqlarının birləşmiş qoşunları Naxçıvan qalasını mühasirəyə alan İbrahimxəlil xanın və Ümmə xanın qoşunlarını məğlub edərək onları xanlıqdan geri çəkilməyə məcbur etdilər (130,150-151; 29,63). Bu döyüşdə İbrahimxəlil xan 1000, Ömər xan isə 700 nəfər adam itirmişdi (29,63). XVIII əsrin 90-cı illərin ortalarına yaxın Azərbaycan xanlıqları üçün mürəkkəb bir vəziyyət yarandı. 1794-cü ildə Ağa Məhəmməd xan Qacar İranda bütün rəqiblərini məğlub etdikdən sonra yenidən Azərbaycan xan- larını hədələməyə başladı. Digər tərəfdən şimaldan Rusiya Azərbaycan xan- larına təzyiqi artırmışdı. Həm şimaldan, həm də cənubdan təzyiqə məruz qalan Azərbaycan xanları öz xilasını Osmanlı dövlətində görürdü. Qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə Azərbaycan xanları Cənubi Qafqazda « incə, ehtiyatlı siyasət» yeridən Rusiya dövlətinə etibar etmirdilər. S.D.Burnaşov yazır ki, «Azərbaycanın bütün müstəqil xanlarının Rusiya barəsindəki ümumi fikirlərinin mahiyyəti eyni idi. Onlar hakimiy- yətlərinin Rusiya tərəfindən qəsb olunacağından ehtiyat edirdilər və rusların Avropa idarəçilik qaydalarını onların (xanlıqların-E.Q.) hüdudlarına gətirəcəyindən çox narahat idilər. (Xanların) bu təhlükə qarşısındakı vahiməsi onları türklərlə danışıqlara sövq edirdi» (82,2). Digər tərəfdən, İrəvan xanı da daxil olmaqla bəzi Azərbaycan xanları gerçək təhlükə olan Ağa Məhəmməd xan Qacara qarşı müttəfiq axtarmaq üçün Osmanlı Türkiyəsinə müraciət etmək məcburiyyətində qalmışdı. « Şuşalı İbrahimxəlil xan və İrəvan xanı 1794-cü ildə Portanın (Osmanlı Tü- rkiyəsi-E.Q.) onları köməksiz qoymayacağına ümid edərək Ağa Məhəmməd xana qarşı çıxdılar. Onlar qədimdən aralarında olan dostluq əlaqələrinə arxalanaraq Ağa Məhəmməd xanın hücumuna qarşı Portadan himayədarlıq Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|