Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.4. Gülüstan sülh müqaviləsindən sonra sərhəd xəttinin təyin olunmasında Rusiya ilə Qacar İranı arasında
148 Şuragöl və vaxtilə Qarabağ xanlığı tərəfindən işğal edilmiş Göyçə gölünün şimal-şərq sahilləri Rusiyaya ilhaq edildi (306,507). 2.4. Gülüstan sülh müqaviləsindən sonra sərhəd xəttinin təyin olunmasında Rusiya ilə Qacar İranı arasında baş verən mübahisədə İrəvan xanlığının rolu və yeri Belə düşünmək olardı ki, Gülüstan sülh müqaviləsi hər iki dövlət arasında olan düşmən münasibətlərə son qoydu. Lakin tezliklə, tərəflər aras ında bəzi mübahisəli məsələlərə görə gərginlik daha da artdı. V.Potto haqlı olaraq yazırdı ki, «…1813-cü il oktyabrın 12-də bağlanan Gülüstan sülh müqaviləsi Rusiya və İran arasında on il davam edən müharibəyə son qoydu. Lakin on üç il davam edən sülh müvvəqqəti barışığın ancaq davamı idi. Sakitlik, hər iki ölkə arasında bərpa olunmuş zahiri dostluq əlamətləri aldadıcı və ancaq yeni hərbi əməliyata başlamaq üçün fürsət idi» (304,1). Narazılığın əsas səbəblərindən biri sərhəd xəttinin təyin edilməsi məsələsi üzərində idi. Bura İrəvan xanlığına məxsus torpaq sahələri də daxil olduğundan, bu məsələyə aydınlıq gətirmək istərdik. Gülüstan sülh müqaviləsindən sonra məlum oldu ki, sərhəd xəttinin təyin edilməsində və bəzi ərazi məsələlərində hər iki dövlət fərqli mövqe nümayiş etdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, tarixi ədəbiyyatda ərazi məsələsində yalnız Qacar İran dövləti ilə Rusiya arasında mübahisə olduğu qeyd edilir. Lakin mənbələrin təhlili göstərir ki, bu məsələdə üçüncü bir tərəf- İrəvan xanlığı da vardı. İrəvan xanının barışmaz mövqeyi, onun rus komandanlığı və rus sərhəd məntəqələrinin başçıları ilə məktublaşması, on- lara təzyiq göstərmək üçün tez-tez ruslara məxsus gözətçi məntəqələrinə hücumu, şah hökumətinin bəzi hallarda Rusiyaya güzəştə getməsi ilə raz ılaşmaması belə deməyə əsas verir ki, Hüseynqulu xan xanlığın müstəqilliyini qorumağa çalışmış və hər hansı dövlətin ona məxsus tor paqları bölüşdürməsinə razı olmamışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, Gülüstan sülh müqaviləsinin ikinci maddəsi Rusiya ilə İran arasında təyin edilmiş sərhəd məsələsinə həsr edilmişdi. Həmin maddədə müxtəlif ərazilər təsvir edildiyindən, biz burada yalnız İrəvan xanlığı tərəfində göstərilən sərhəd məsələlərinə toxunacağıq. Burada sərhəd xətti belə müəyyən olunmuşdu: «… Ümumrusiya imperiyası ilə İran dövləti arasında sərhəd aşağıdakı xətt üzrə olacaqdır: Adambazardan ba şlayaraq düz xəttlə Muğan düzündən keçərək Araz çayında Yeddibulaq bərəsinə qədər, oradan Araz boyu üzü yuxarı, Kəpənəkçayın ona töküldüyü yerə qədər, daha sonra Kəpənəkçayın sağ tərəfilə Mehri sıra dağlarına və 149 oradan Qarabağ və Naxçıvan xanlıqları arasında xətti davam etdirərək, Ala- göz sıra dağlarından Qarabağ, Naxçıvan, İrəvan xanlıqlarını və Gəncə xanlığının bir hissəsini birləşdirən Dərələyəzə qədər, sonra oradan İrəvan xanlığını Gəncə xanlığının torpaqlarından, həmçinin Şəmşəddildən və Qazaxdan ayıran yerdən Eşşəkmeydana qədər və oradan sıra dağlarla Qəmzəçəmən çayının axını və yolu istiqamətində Pəmbək sıra dağları ilə Şuragölün tininə qədər; həmin tindən Alagöz dağının qarlı yüksəkliyinə, buradan sıra dağlarla Şuragöl sərhəddindən Məstərə və Artik arasından Arpaçay çayına qədər davam edir…» (419,209). Sülh müqaviləsinin bu ikinci maddəsi məhz sonuncu Rusiya-İran müharibəsinə qədər həll olun- mamış qalmışdı. Müharibədə məğlub olmasına baxmayaraq, şah hökuməti çox keçmədən Gülüstan sülh müqaviləsinin bəzi maddələrinə yenidən baxıl- ma sını tələb etdi. Buna səbəb İngiltərənin şərq siyasətinin güclənməsi idi. Belə ki, sülh müqaviləsindən bir il keçmiş Qacar İran dövləti İngiltərə hökuməti ilə yaxınlaşdı və 1814-cü il noyabrın 25-də onlar arasında saziş bağlandı. Sazişdən sonra şah hökuməti bu ölkədən maddi və hərbi kömək aldı. Hər iki dövlət arasında bağlanan müqaviləyə əsasən, ingilis hərbi mütəxəssislərinin köməyi ilə Qacar ordusu Avropa hərbi qaydadası ilə ye- nidən təşkil edildi (304,2; 163,136). Maddi və hərbi kömək alan Qacar İran dövləti Rusiya dövlətindən sülh müqaviləsinin şərtlərinə yenidən baxıl- masını tələb etdi. Beləliklə, hər iki dövlət mübahisəli ərazi məsələlərini həll etmək üçün nümayəndələrini tez-tez mərkəzə göndərməyə başladı. İrəvan xanlığına məxsus Göyçə gölünün şimal və şərq sahilləri, Şura- göl və Pəmbək əraziləri də əsas mübahisə obyekti idi. Xüsusilə, Göyçənin ətraf yerləri İrəvan əhalisinin mal-qarasının örüş yeri idi. Müharibənin gedişində rus qoşunları bu əraziləri işğal edərək, burada qeyri-qanuni gözətçi məntəqələri yaratmışdılar. I Pyotrun dənizlərə çıxmaq siyasətini da- vam etdirən Rusiya, Göyçə gölünə çıxış olan bu yerləri əldə saxlamaq üçün Qarabağa məxsus Qapan və Mehri mahallarını güzəştə getməyə də hazır idi (174,41-42; 304,12). Lakin istər Qacar İran dövləti, istərsə də İrəvan xanı Hüseynqulu xan bu ərazilərin rus qoşununun işğalı altında olmasilə barışmaq istəmirdi. Napaleon Fransası ilə müharibəni yenicə başa vurmuş Rusiya ilk dö- vrlərdə bu məsələni sakit tərzdə həll etmək istəyirdi. Bu məsələni həll etmək üçün 1816- cı il mayın 24-də A.P.Yermolov çar tərəfindən Qafqaz diyarının baş komandanı və eyni zamanda xüsusi təlimatla şah sarayına göndərilən nümayəndə heyətinin fövqaladə və səlahiyyətli səfiri təyin edildi (403,6; 160,1). İrəvan xanlığının ərazisi hər iki ölkə arasında mübahisə obyekti Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|