Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
190 zamanda Konstantinopola ( İstambula-E.T.) məlumat üçün çapar göndərdi. Bundan sonra onlar biz imlə münasibətdə çox nəzakətlidirlər» (161,206). İrəvanda 4 gün qaldıqdan sonra Paskeviç burada Krasovskinin rəhbərliyi ilə Müvəqqəti hökumət təşkil etdi. Bu hökumətin tərkibinə az ərbaycanlıların qatı düşməni olan arxiyepiskop Nerses də daxil idi (221,259; 126,34-35; 78,231-232). Müv əqqəti hökumətin tərkibinə daxil olan Nerses rus nümay əndələrinin inamından istifadə edərək azəri türklərini incidir v ə onlara qarşı ədalətsizlik edirdi (221,259-260). İrəvanın işğalından sonra rus qoşunu cənub istiqamətində yürüşə ba şlayaraq, Xoy, Mərənd, Səlmas, Marağa və digər yerlər də daxil olmaqla Təbrizə qədər əraziləri işğal etdi. Rus qoşununu paytaxta yürüş edəcəyindən qorxan şah hökuməti danışıqlara başlamağa məcbur oldu. Uzun danışıqlar- dan sonra 1828-ci il fev ralın 10-da Təbriz yaxınlığında Türkmənçay kəndində Rusiya ilə İran arasında 16 maddədən ibarət müqavilə imzalandı. Bu müqav ilənin üçüncü bəndinə əsasən, Azərbaycanın İrəvan və Naxçıvan xanlıqları Rusiyanın tərkibinə keçdi (419,252; 126,44-45; 22,277-283). Tü rkmənçay sürh müqaviləsindən sonra Rusiya yeni işğal edilmiş xanlıqlarda inzibati ərazi bölgüsü həyata keçirdi. 1828-ci il martın 21-də çarın verdiyi fərmana əsasən, İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ləğv edildi və əvəzində hər iki xanlığın daxil olduğu ərazidə «Erməni vilayəti» yaradıldı (400,278). Beləliklə, Azərbaycanın ən uzunömürlü xanlıqlarından biri olan İrəvan xanlığı Rusiya imperiyası tərəfindən işğal olundu. Rusiya bu xanlığı işğal etmək üçün 23 ildən çox gözləməli olmuşdu. Azərbaycanın ayrı-ayrı kiçik feodal qrumlarına parçalanması, onların bir-birinə olan torpaq id- dia ları, baş verən ara müharibələri, xarici müdaxilələr xanlıqların, o cü mlədən, İrəvan xanlığının zəifləməsinə gətirib çıxarmışdı. İrəvan xanlığı uzun mü ddət müstəqilliyini xarici müdaxilədən qoruyub saxlaya bilmişdi. Lakin hərbi cəhətdən daha güclü olan və dövrün müasir silahlarına malik Rusiya çətinliklə də olsa bu xanlığı işğal edə bildi. İrəvan xanlığı ləğv olun- du v ə onun ərazisində Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil olan «Erməni vilay əti» yaradıldı. Nəticədə, Osmanlı imperiyası və İranla sərhəddə bufer zona yaradan Rusiya Az ərbaycanın bu qədim ərazisini «xristian- laşdırmağa»-erməniləşdirməyə başladı. Beləliklə, ermənilər çoxdan arzu etdikləri məqsədə- Rusiyanın köməyi iləAzərbaycan ərazisində dövlət yaratmaq istəyinin birinci mərhələsinə nail oldular. 2.6. Görkəmli İrəvan xanı Hüseynqulu xanın (1806-1827) şəxsiy- y əti və fəaliyyəti haqqında 191 Az ərbaycan xalqı müxtəlif tarixi dövrlərdə ağıllı, igid, vətənpərvər dö- v lət xadimləri yetirmişdi. XVIII əsr xanlıqlar dövrü bu baxımdan xüsusilə fərqlənir. Azərbaycan xanlarından Şəki xanı Hacı Çələbi, Quba xanı Fətəli xan, Urmiya xanı Fətəli xan Əfşar, Qarabağ xanları Pənahəli xan və İbrahimxəlil xan, Xoy xanı Əhməd xan Dünbülü, Gəncə xanı Cavad xan haqqında məlumatlar tarixi ədəbiyyatda öz əksini tapmış və onların şəxsiy- y ətinə müəyyən qədər qiymət verilmişdir. Bu dövrün görkəmli şəxsiy- y ətlərindən biri də məşhur İrəvan xanı Hüseynqulu xan Qacardır. Fəaliyyət v ə bacarığına görə yuxarıda adı çəkilən xanlardan heç də geri qalmayan, hətta onların bəzisindən yüksəkdə duran Hüseynqulu xan uzun illər diqqətdən kənarda qalmış və onun şəxsiyyətinə qiymət verilməmişdir. İlk dəfə olaraq bu monoqrafiyada onun şəxsiyyətinə qiymət verməyə çalışacağıq. Hüseünqulu xan Qacar (1806-1827) 21 il İrəvan xanlığını idarə et mişdi. Bu dövr ərzində o, yorulmadan və inadla İrəvanı zəif xanlıqdan siyasi v ə iqtisadi cəhətdən güclü bir xanlığa çevirmişdi. Hüseynqulu xan kimdir v ə onun İrəvan xanlığı tarixində nə yeri vardı? Bu suala cavab ver- mək üçün mənbələrə müraciət edək. İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, bu şəxsiyyətin hansı ildə anadan olması haqqında məlumata rast gəlmədik. O, Qəzvində anadan olmuş və burada onun ata-baba mülkləri vardı (129,50). Hüseynqulu xan gənc yaşlarından özünü bacarıqlı hərbiçi kimi göstərmiş və bu keyfiyy əti onun həyatında böyük rol oynamışdı. Mənbənin verdiyi məlumata görə, Hüseynqulu xan İəvana gəlməmişdən əvvəl Xorasanda 10 il sərhəd qoşunlarının başçısı kimi xidmət etmiş, yalnız Əhməd xan öldükdən sonra 1806- cı ilin sonlarında İrəvana xan təyin olunmuşdu (293,548; 415,167). Onun hakimiyy ətə gəlməsi ilə İrəvan xanlığı tarixində yeni bir dövr başlamışdı. Rusiya-Qacar İranı arasında müharibənin qızışdığı bir dövrdə hakimiyy ətə gəlməsinə baxmayaraq, Hüseynqulu xan tez bir zamanda görkəmli dövlət xadimi kimi özünü göstərə bilmişdi. Onun yeritdiyi daxili v ə xarici siyasət xanlığın möhkəmlənməsinə yönəlmişdi. Az ərbaycanlı Qacarlar tayfasından olan Hüseynqulu xan Fətəli şah Qacarla qohum idi. Heç bir savada malik olmayan Hüseyinqulu xan igid v ə qorxmaz, dü şmən qarşısında əyilməz bir şəxs kimi özünü göstərmişdi. Onun bu şəxsi keyfiyyətinə toxunan A.Y.Sokolov yazırdı ki, «O, özünün təkəbbürlüyü ilə şahdan aşağı heç kimin qarşısında ayağa durmurdu, ancaq salam v erməklə yaxud baş əyməklə kifayətlənirdi» (403,37; 129,42). Lakin rus mənbələri xanı savadsız adlandırsalar da, onun dövlət xadimi kimi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|