Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
196 adlandırırdılar. (Rusiya idarə orqanları-E.Q.) iran (İrəvan xanının-E.Q.) idarəçilik sisteminə nifrət etməyi öyrədir, 50 il keçməsinə baxmayaraq bu sistemlə tanış olmamış, həmçinin xalqın ehtiyacı üçün öz xüsusi sistemlərini y aratmamışdılar» (177,448). Bu müəlliflərin verdiyi qiymət Hüseynqulu xanın şəxsiyyətinə və fəaliyyətinə verilən ən dəyərli qiymətdir. İrəvan xanlığı işğal olunduqdan sonra şah sarayına qaçan Hüseynqulu xanın sonrakı taleyi də müəmmalı qalır. İ.Şopen bu böyük şəxsiyyətin 1834- cü ildə İranda yoxsulluq içərisində vəfat etdiyini qeyd edir (415,170). Lakin A.Qriboyedovun 1828-cu il senty abrın 23-də qraf Paskeviçə yazdığı məktubu bunun belə olmadığını göstərməyə əsas verir. Məktubun məzmunundan görünür ki, həmin ildə Xorasanda hakimlik edən şahın oğlu Həsənəli Mirzəyə qarşı Rzaqulu xanın başçılığı ilə üsyan qalmışdı. Bu üs- y anın qarşısını almaq üçün keçmiş İrəvan xanı Hüseynqulu xan Xorasanın hakimi təyin olunmuşdu. Məktubda göstərilirdi: «İrəvanın keçmiş sərdarı Xorasanın hakimi təyin olunub, bu zərərli adamın bizim sərhəddən uzaq- laşmasına yetərincə sevinməmək mümkün deyil. Ümumiyyətlə, yazırlar ki, üsyan şahın oğlu Həsənəli Mirzənin zülümünə qarşı olmuşdu. Ümid edirlər ki, sərdarın (Hüseynqulu-E.Q.) gəlməsilə tezliklə sakitlik bərpa olunacaq» (129,609-619). Məktubdan görünür ki, İrəvandan getdikdən sonra da Hüseynqulu xan yü ksək vəzifələrdə işləmişdi. Digər tərəfdən, İrəvandan əlavə, Qəzvin ətrafında da Hüseynqulu xana məxsus kəndlər olmuşdu (129,50). Bu faktlara görə, onun yoxsulluq içərisində vəfat etməsi fikiri ilə raz ılaşmaq olmaz. Bütün bu faktları nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki, Hüseynqulu xan görkəmli, bacarıqlı, işgüzar, tədbirli və uzaqgörən dövlət xadimi ol muşdu. Çox mürəkkəb və müharibələrlə zəngin bir dövürdə hakimiyyətə gəlməsinə baxmayaraq, bütün fəaliyyəti boyu İrəvan xanlığının müstəqilli- y inə və onun çiçəklənməsinə çalışmışdı. Buna da nail olmuşdu. Qaldı ki, İrəvan xanlığının işğalına bu dövrün faciəsi idi. Obyektiv səbəbləri nəzərə alsaq, başdan- ayağa ən mükəmməl və müasir hərbi texnika ilə silahlanmış Rusiya döv lətinin qarşısında xırda xanlıqlara bölünmüş Azərbaycan aciz qalmışdı. İrəvan xanlığının işğalı ərəfəsində Cənubi Qafqazda Naxçıvandan başqa bütün xanlıqlar ləğv olunmuşdu. Artıq bu iki xanlıq meydanda tək qalmışdı. Şah sarayı isə sona qədər onlara kömək edə bilmədi. Nəticədə, nəhəng dövlətlə üz-üzə qalan İrəvan xanlığı işğal olundu. 197 198 III FƏSİL İRƏVAN XANLIĞININ TARİXİ COĞRAFİYASI 3.1. Ərazisi və sərhədləri İrəvan xanlığının siyasi sərhədləri haqqında mənbələrin azlığı və bu qay naqların qənaətbəxş olmaması problemin həllinə əngəl yaradır. Lakin bəzi mənbələrdə və işğaldan sonra tərtib edidmiş rusdilli toplularda və rus qafqaz şünaslarının əsərlərində bu məsələ ilə bağlı müəyyən məlumatlara rast gəlmək olar. İrəvan xanlığının ərazisinin ümumi təsviri haqqında ilkin məlumat 1783-1787-ci illərdə Rusiya dövlətinin Kartli-Kaxetiya sarayındakı səlahiyyətli nümayəndəsi S.D.Burnaşova və Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı R.İ.Kovalenskiyə məxsusdur. Lakin hər iki müəllifin məlu- matı natamamdır və xanlığın sərhdlərinin tam mənzərəsini yaratmağa imkan vermir. S.D. Burnaşov İrəvan xanlığının ərazisinə və onunla həmsərhəd olan döv lətlərə toxunaraq qeyd edirdi ki, «İrəvan adlandırılan bu xanlığın Arazın sol sahilində yerləşən geniş ərazisi vardır. Bu ərazi şimaldan və şimali- qərbdən Gürcüstan (Kartli-Kaxetiya-E.Q.), cənubdan Naxçıvan xanlığı, qərbdən isə Türkiyə ilə həmsərhəddir (82,17). P.İ.Kovalenski isə 1800-ci ildə yazdığı gündəliyində İrəvan xanlığının ərazisini daha kiçildir. O yazır: «Onun ( Məhəmməd xanın-E.Q.) dövləti Araz sayının sahili boyunca dar sərhəddə yerləşirdi» (156,118). İrəvan xanlığının ərazisi və siyasi sərhədləri haqqında bir qədər ətraflı məlumata işğaldan sonra tərtib olunmuş toplu və rus qafqazşünaslarının əsərlərində rast gəlmək mümkündür. XIX əsrin 30-cu illərində tərtib edilmiş «Rusiya işğallarının icmalı» toplusunda İrəvan xanlığının sərhədləri təsvir edilmiş və hətta onun ərazisinin sahəsi göstərilmişdir. Topluda qeyd olunur ki, « İrəvan xanlığı 61 0 v ə 64 0 şərq uzunluq dairəsiilə, 41 0 39 0 şimal en dairəsi arasında yerləşir. Şimaldan Yelizavetopol (keçmiş Gəncə xanlığı- E.Q.), Şəmşəddil, Qazax, Pəmbək və Şuragöl distansiyaları, cənubdan Xoy xanlığı, Maku mahalı və Bəyazid paşalığı, qərbdən Kağızman və Qars paşalıqları ilə həmsərhəd idi. Ümumilikdə İrəvan xanlığının ərazisi 11 min kv.v erstə bərabərdir (201, c.4, səh.253). Rus qafqazşünaslarından olan hərb tarixçisi N.Dubrovin İrəvan xanlığından bəhs edərkən onun «şimaldan Gəncə xanlığı, Şəmşəddil, Qazax, Pəmbək və Şuragöl distansiyaları, şərqdən Qarabağ və Naxçıvan xanlıqları, cənub və qərbdən isə İran və Os- manlı ərazilərilə» həmsərhəd olduğunu qeyd edir (147,327). Qeyd etmək lazımdır ki, İrəvan xanlığının mənbə və toplularda göstərilən sərhədləri obyektivliyi əks etdirmir. Çünki bu məlumatlarda onun Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|