Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- .2. Xan lığın inzibati-ərazi bölgüsü
201 Mar aqlıdır ki, müstəqil xanlıq kimi göstərilən Maku xanlığının ha- kimləri arxiv materiallarına görə hələ XVIII əsrin 80-ci illərin əvvəllərində İrəvan taxt-tacı uğrunda gedən hədisələrdə fəal iştirak etmiş və xan olmaq iddiasına düşmüşdülər. Sənədlərdə Maku hakimi Əhməd Sultan İrəvanın nüfuzlu əyanlarından olduğu göstərilmiş və xan kimi deyil, sultan kimi qeyd olunmuşdu (3,16-17; 6,961-962). Bunu təsdiq edən faktlardan biri də S.D. Burnaşovun əsərində Azərbaycanın ayrı-ayrı xanlıqları haqqında məlumat verilərkən Maku müstəqil xanlıq kimi deyil, İrəvan xanlığının tərkibinə daxil olan bir ərazi kimi göstərilmişdi. O, yazırdı ki, «Əli Sultanın ( Əhməd Sultan-E.Q.) rəhbərliyi altında olan Maku qalası 600 həyətə malik kiçik ərazisi ilə İrəvan xanlığına məxsus idi (82,17-18). XIX əsrin əvvəllərinə aid arxiv materialları Makunun İrəvana məxsusluğunu qəti şəkildə təsdiqləməyə xeyli faktlar verir. Bir arxiv sənədində 1801-ci ildə «Baba xana tabe olmaqdan boyun qaçıran Xoylu Cəfərqulu xanın İrəvan xanına məxsus olan Maku adlı yerdə yaşadığı» göstərilmişdi (3,28). Sonuncu xan Hüseynqulu xanın (1806-1827) dövründə də Makunun İrəvandan asılı olmasını arxiv sənədləri təsdiq edir. General Krasovskinin 1827-ci il dekabrın 24-də Paskeviçə yazdığı məktubunda göstərilirdi: «İrandan alınan məlumata görə, Maku mahalı İrəvan xanlığına məxsusdur, sülh müqaviləsi bağlandıqdan sonra iranlılara güzəşt edilmişdi… Sartip Məhəmməd xan və sərhəng Əhməd xan mənə dedilər ki, Maku hakimi Əli xanın inadlı cəhdinə baxmayaraq, bu ərazi sülh müqav iləsindən sonra iranlılara güzəştə gedilmişdi. Mən bu xəbəri təsdiq etməyə səbəb tapmasam da, Maku dairəsinin İrəvan xanlığının bir hissəsi olmasını sizə bildirməyi özümə borc bilirəm. Bu ölkə 31 kənddən ibarətdir… Maku ölkəsi həqiqətən həmişə İrəvan xanının təsiri altında ol muşdu. İrəvan xanı onun hakimi ilə iltifatlı davranmışdı. Çünki bilirdi ki, heç bir qüvv ə onların arasını vura bilməz… 1824-cü ildə Abbas Mirzə qo şunla Maku dairəsini ələ kesirmək üçün hərəkət edəndə, onun hakimi şahzadəyə müqavimət göstərərək onu yaxın buraxmamışdı. Yalnız Abbas Mirz ənin hüzuruna gələn İrəvan sərdarının qardaşı Həsən xanın inandır- masından və ondan qiymətli hədiyyələr aldıqdan sonra Makunu tərk et mişdi. Əgər bu ərazi İranda qalarsa, İrəvan xanlığının Arazın hər iki sa- hilin də yerləşən torpaqlarının bir hissəsini hədələyən bədxah adamların təhlükəsiz yuvası olacaqdır. Əgər əvvəlki kimi bu ərazi İrəvan hakimiy- y ətinə tabe olarsa, onda iran və türklərin hərəkətinin qarşısını almaq üçün maneə olacaq» (137,49-51). Makunun İrəvanla sıx bağlılığı və ondan asılı olmasını İ.Şopen də qeyd edirdi. «Maku hakimi Əli xan Şərur mahalına məxsus olan Ərəbyenicə, Qarahəsənli və Diadin kəndlərini Hüseynqulu 202 xandan hədiyyə olaraq tiyul almışdı. Bunun müqabilində o, bu kəndlərdən topladığı gəlirdən 300 tümən İrəvan xəzinəsinə vergi ödəyirdi. Bundan əlavə, Əli xan hər il xana 200 tümən miqdarında peşkəş vergisi də verirdi» (415, 968- 974). Dövrün məlumatına görə, Maku İrəvanı taxılla və müxtəlif şeylərlə təchiz edirdi (125,57-58). Didər tərəfdən, heç də təsadüfu deyildi ki, rus qoşunları tərəfindən İrəvan qalasının sonuncu mühasirəsi zamanı Hüseynqulu xan bütün var-döv ləti və ailəsi ilə birlikdə Maku qalasına sığınmışdı (177,68). Göstərilən arxiv sənədləri və mənbələrə əsasən belə qənaətə gəlmək olar ki, Maku xanlığı Hüseynəli xanın dövründə (1759- 1783) İrəvana tabe olmuş və İrəvan xanlığı işğal olununa qədər onun tərkibində qalmışdı. Əldə etdiyimiz mənbələr və digər mənbə səciyyəli sənədlər əsasında İrəvan xanlığının sərhədlərini belə bərpa edə bilərik: Xanlıq qərb və cənub– qərb tərəfdən Osmanlı dövləti ilə həmsərhəddir. Onun qərb tərəfdən sərhəddi Qars paşalığını Şuragöl və Talın mahallarından ayıran Arpa çay ıdır. Arpa çayının Araza töküldüyü yerə qədər İrəvanın Qars paşalığı ilə sərhəddi 50 verstə qədərdir. Buradan sərhəd xətti Arazı keçməklə, Kağız- man sancağını Dərəkənd-Parçenis mahalından ayıran Qəbir dağ sıldırım dağları boyunca cənub-qərb istiqamətində Arazdan Koroğlu dağına qədər 30 verst, buradan cənub-şərqə dönərək Balıq gölünə qədər 50 verst, sonra düz şərqə Sürməli mahalını Bəyazid paşalığından ayıran kiçik Alagöz dağının yü ksəklikləri istiqamətində uzanır. Cənubdan İrəvan xanlığı onun tərkibinə daxil olan Maku tərəfdən Xoy xanlığı ilə, cənub-şərq istiqaməində isə Araz çay ına doğru seyrələn daşlıq qayalardan onu ayıran Naxçıvan xanlığının Xok mahalı ilə həmsərhəddir. Şərq tərəfdən sərhəddi onu Qarabağ xanlığından ayıran Tərtər çayıdır. Şimaldan Somsixetiya və Borçalı, şimal- şərqdən xanlığı Qazax, Şəmşəddil sultanlıqlarından və Gəncə xanlığından ay ıran Eşşəkmeydandan (Eşşəkmeydan Dərəçiçək mahalını Qazax sultan- lığından ayıran dağlarla əhatə olunan təpəli düzənlikdir-E.Q.), Gil, Şat- anağac və Gədikbarat yüksəkliyinə, şimal-qərbdən Pəmbək vasitəsilə Ax- al sıx paşalığına qədər uzanırdı. 3.2. Xan lığın inzibati-ərazi bölgüsü Az ərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, İrəvan xanlığı da in- zibati- ərazi quruluşu baxımından mahallara, mahallar isə kəndlərə bölünürdü. (197,44; 187,48). Mahalları adətən xan tərəfindən təyin olunmuş mahal naibləri idarə edirdi. Naiblər isə iri feodallar arasından seçilirdi (162,137). Az ərbaycanın digər xanlıqlarından fərqli olaraq İrəvan xanlığın- da mahal rəisləri mirbölük adlanırdı (415,448). Kəndləri isə naib yaxud Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|