Азярбайъанын илк
Yüklə 3,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
117 qadının böyük rolu vardır. Sara xatun əsl el anası kimi, ağıllı məsləhətləri ilə oğluna və bütün Ağqoyunlulara yol göstərir. Əmir Teymurun nəvəsi Əbu Səidlə görüşü, diplomatik söhbətləri onun si- yasi işlərdən yaxşı baş açdığını sübut edir. Uzun Həsənin Trabzon hakiminin qızı Dəspinə xatundan (Fe- odaradan) olan qızı Aləmşahbəyim - Şeyx Heydərin arvadı, İsmayılın anası ağıl və gözəllik, mənəvi saflıq timsalıdır. Aləmşahbəyim büllur kimi saf, bənövşə kimi kövrək, qızılgül kimi pak və lətifdir. ”Çaldıran döyüşü”ndə bu cür xüsusiyyətlər Taclı bəyimin, Bəhruzə xanımın si- masında davam etdirilmişdir. Taclının cəsarəti, at çapma, qılınc vurma qabiliyyəti Şah İsmayıl ordusunda döyüşən qadınların nümunəsi kimi unudulmazdır. Romanda ən çox yadda qalan obrazlardan biri Hüseyn bəy Lə- lədir. Tarixi şəxsiyyət olan Lələ tədbirli hərəkətləri, uzaqgörənliyi, Şeyx Heydər nəslinə sədaqəti ilə oxucunun yaddaşından silinmir. O, İsmayılı bir an gözündən qoymur, onu axıradək qoruyur. İsmayıla kimdən, haradan xətər toxuna bilər, onu nə gözləyir - onları əvvəlcə- dən müəyyənləşdirir. Rüstəm Mirzənin qoşunu şəhərləri, qalaları da- ğıdıb, kütləvi qırğınlar təşkil edərək İsmayılı axtardıqları vaxt o, İs- mayılı daha etibarlı yerlərdə gizləyir. Lələ İsmayılı qorumaq üçün onun oxşarını tapır, Xızırı eyni cür geyindirib qabağa salır, bu İsmayıl əvəzini gözlənilməz yerlərdə ani nümayiş etdirməklə həm fanatik müridlərin mübarizə ruhunu gücləndirir, həm də gözlənilən təhlükələrin sovuşmasına nail olur. O, kütləni öz ardınca aparmaq üçün İsmayıl haqqında ağlabatan əfsanələr uydurur, hətta onun min- diyi ağ atın belə göylərdən nazil olduğunu söyləyir. Həm də bunları elə ustalıqla edir ki, az qala İsmayıl özü də inanmalı olur. Hürrün qəbrini açdırarkən Lələnin uydurduğu əhvalat - yuxu qoşuna güclü təsir göstərir. Bütün bunlar Lələnin nə qədər hazırlıqlı, böyük əqidə yolunda necə fədakar olduğunu sübut edir. Romanın mühüm keyfiyyətlərindən biri də İsmayıla, Səfəvilər hərəkatına qarşı duran qüvvələrin, tarixi həqiqətə müvafiq şəkildə, çox güclü olduğunu əks etdirə bilməsidir. Uzun Həsəndən sonra bütün Ağqoyunlu hakimləri, Səfəvilərin gələcəyindən qorxaraq, ona düşmən kəsilir, onun ən kiçik pöhrəsini belə məhv etməyə çalışırlar. Fərrux Yasar, Rüstəm Mirzə, Sultan Yaqub kimi hakimlər, Əbih Sultan, Süleyman Bicanoğlu kimi sərkərdələr son pöhrəni - İsmayılı məhv etmək üçün açıq və ya gizli şəkildə dəhşətli tədbirlərə əl atırlar. Yenicə taxta çıxmış İsmayıl qərbdə Bəyazid, şərqdə Şeybani xan kimi güclü düşmənlərlə üz-üzə gəlir. Onun başqa torpaqlarda gözü olmasa
118 da, ətraf hakimlər qızılbaş süvarilərinin qılıncından ehtiyat edirlər. İsmayıl onların dəfələrlə göndərdiyi məktub və hədələrdən, təhqiramiz yazılardan sonra onlarla döyüşə girməli olur. Hakim feodal təbəqəsinin tipik nümayəndəsi kimi təsvir edilmiş Əbih Sultan (Əbih İbrahim) hiylə və qəddarlıq mücəssəməsidir. Bu adamda heç kimə, hətta öz yaxınlarına, öz sin- finin nümayəndələrinə belə insani münasibət, hörmət və ehtiram yoxdur. Qəddarlıq və simasızlıqda müqayisəyə gəlməz bir tipdir. Başını gödək Əhmədə aparacağı Rüstəm Mirzənin yaraşıqlı boynuna baxıb həzz alır. Şeyx Heydərin ödldürülməsinin səbəbkarı odur. Şeyxin böyük oğlu Sultan Əlini o öldürtdürür, ortancıl oğlu İbrahimi özü qılınclayır, arvadının məhvinə bais olur. Rüstəm Mirzənin, Gödək Əhmədin həyatına qəsd edir. Bu adamın cinayətlərini saymaqla tükənməz. Əbih Sultan insan cəlladıdır, onun üçün müqəddəs heç nə yoxdur. Əsas metodu müxtəlif hakimləri toqquşdurub, kim güclüdürsə, onun tərəfində durmaqla özünə yol açmaqdır. Sufilikdə deyilir ki, hər şey zərrədən, nurdan yaranmışdır. İn- san da belədir. Deməli, insan nurdan yaranmışsa, kamil olmalıdır. Dəhşətli bir şəxs olan Əbih Sultan isə rəzil işlərdə kamildir - zülmətdən yaranmışdır. Doğrudur, romanda Əbih Sultan cinayətlərinin cəzasını alır, lakin, elə bil, bu cəza bir qədər gecikdirilir və ya oxucu qəzəbinin bir qədər soyuduğu vaxt icra edilir. Əbih Sultan tarixən 1497-ci ildə bir döyüşdə öldürüldüyü halda, müəllif onu 1501- ci ilədək yaşadır. Ölümqabağı ona dəhşətli cinayətlərini yeni detallarla daha nifrətamiz xatırlatmaq olardı. Onu da qeyd edək ki, Əbih Sultanla bağlı bəzi təsvirlərdə müəyyən qədər bayağılıq hiss olunur. Xüsusən onun Gödək Əhmədlə görüşdən əvvəl xacənin gətirdiyi qıza heyvani münasibəti dəfələrlə eşitdiyimiz, oxuduğumuz hadisələri xatırladır. Bu xüsusiyyətləri ”Çaldıran döyüşü”ndə Sultan Səlim davam etdirir. Son dərəcə əyyaş bir həyat keçirən Sultan Səlim hakimiyyəti ələ alan kimi, atasını zəhərləyir, qardaşını və onun övladlarını boğdurur, ölkə daxilində taxt-taca göz dikə bilən qüvvələri məhv edir, Şah İsmayılın dostluq təkliflərini qəbul etmədən böyük və misilsiz qırğın törədir. ”Xudafərin körpüsü” istər öz yazı manerası, istərsə də təhkiyə və dialoqlarının fərdi-üslubi incəlikləri ilə fərqlənən bir romandır. Hər iki kitab yüksək ideya-estetik keyfiyyətləri, güclü ictimai-siyasi məziyyətləri ilə yanaşı, forma, quruluş, dil xüsusiyyətləri ilə də diqqəti cəlb edir. Obrazların dünyagörüşü, hadisələri dərketmə və mənalandırma bacarığı, sənətin şirin dili ilə təzələnən tarixi hadisə və
119 faktlar, zəngin bədiilik vasitələri oxucunu ruhən və mənən keçmişə - 500 il əvvələ aparır, təsvir edilən dövrün təbii mühitinə, havasına daxil edir. Bu hava romanın dilində bütün detallara çökmüşdür. Romanda rəssam fırçası ilə çəkilmiş mənzərələr saysızdır. İsmayılla, anası Aləmşahbəyim ilə, Azərbaycan sərkərdələri ilə, qüdrətli Ağqoyunlu padşahı Uzun Həsənlə, Sara xatunla, Şeyx Heydərlə, şairlər, aşıqlar, rəssamlarla bağlı epizodlar böyük ustalıq və məharətlə yaradılmışdır. Yumor, simvollar, toponim və etnonimlər, andlar, alqışlar, qarğış və söyüşlər, sərrast dialoqlar, zərb-məsəllər, aforizmlər, lətifə və əhvalatlar tarixi keçmişin təsvirində müəllifə dayaq-dil vasitələri kimi kömək etmişdir. Bunlar keçmişin özündən qaynaq alır, zamanın səciyyəsinə, nəbzinə, nəfəsinə uyğun şəkildə romana daxil edilir. ”Ey bu axşamın sahibi, oğlumu sənə tapşırıram. Sən onun ağlını qılıncı, qılıncını ağlı kimi iti, baxtını atı kimi yüyrək, taleyini göylər çırağı kimi işıqlı elə.” ”Bu dostluğa dönük çıxsam, qılıncıma doğranım, oxuma sancılım” - tipli cümlələrin çoxunda Dədə Qorqud ifadə tərzi, kökü daha qədimlərlə bağlı ifadə formaları ululuq, qədimlik koloriti yaradır. Mövzu ilə, hadisələrin baş verdiyi yüzilliklərlə əlaqədar tarixizmlərə, tayfa adlarına, toponimlərə tez-tez müraciət edilmişdir. İctimai-siyasi və dini terminoloji sözlər, toponim və etnonimlər Uzun Həsən və Şah İsmayıl dövrünün canlı mənzərəsini yaratmaq üçün əməli keyfiyyətə malikdir. Romandan aydın olur ki, müəllif XV əsrin sonlarına, XVI əsrin əvvəllərinə məxsus döyüşən tayfalar, ordular, qalalar, şəhərlər, ölkələr haqqında, döyüş ləvazimatı, geyim və bəzək şeyləri, adət və ənənələr, qanunlar, qaydalar barədə tarixin pərakəndə şəkildə qoyub getdiyi mənbə və materialları diqqətlə araşdırıb öyrənməli olmuş və onları əksərən obyektiv şəkildə saxlamağa, dəqiq və obyektiv qiymətləndirməyə nail olmuşdur. Hadisələrin baş verdiyi yerlər, qədim abidə və qalalar elə real və inandırıcı təsvir edilir ki, elə bil, müəllif dəfələrlə o yerlərdə olmuşdur. Keçmişin çox rəngarəng ictimai-siyasi hadisələrinin, məişət məsələlərinin, adət və qaydaların, tarixi şəxsiyyətlərin, sənət abidələrinin yaxşılığa çağıran, humanist yazıçı gözü ilə real təsviri oxucuda yüksək hisslər doğurur. Elə buna görə də əsas mövzudan bəzən uzaqlaşma halları (Sultan Bayqara ilə bağlı təfərrüat-təsvirlər, Qurbani ilə bağlı dastançılıq epizodları və s.) oxucunu bir qədər darıxdırır. Oxucu bu üslubda Şah İsmayıl əzəmətini daha kamil görmək istəyir. Romanın dili müasir oxucunun estetik tələblərinə uyğundur. İki kitab birlikdə çap olunarkən müəllif izafət tərkiblərinin, terminoloji söz və birləşmələrin, xüsusi adların işlənməsi ilə bağlı bəzi Qüsurları
Yüklə 3,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|