Азярбайжан республикасы

64
 
3. Qacar Ç. Səfяvilər dövləti. “Azerbijan-Irs”, 2002, № 9-10. 
4. Abdullayeva S. Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji тədqi-
qat). Bakı, “Adiloğlu”, 2002. 
5. Семенов А.А. Среднеазиатский трактат по музыке дервиша Али (XVII в.). 
Ташкент, 1946. 
6. Abdullayeva S. Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri. Bakı, “Adiloğlu”, 2007. 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В статье рассматриваются образцы изобразительного искусства (средневековые 
миниатюры,  современная  живопись  и  скульптура),  в  которых  отражены 
азербайджанские  струнные,  духовые  и  ударные  музыкальные  инструменты. 
Подчеркивается  их  роль  в  изучении  истории  развития  музыкальной  культуры. 
Создание оригинальных произведений искусства связывается с новым взглядом и 
подходом к рассматриваемой тематике. 
 
SUMMARY 
 
Images of fine arts are considered in the article (medieval miniatures, modern 
painting and sculpture) in which Azerbaijani stringed, wind and percussion instruments 
are reflected. Their role is strengthened in studying of development of history of musical 
culture. Creation of original work of art is linked to a new view and approach to the 
considered themes.  
 
Rəyçilər:
  
sənətşünaslıq namizədi, professor V.Əbdülqasımov; sənətşünaslıq 
namizədi A.Nəcəfzadə. 
 

---

65
 
 
AZƏRBAYCAN  MİLLİ KONSERVATORİYASI 
“KONSERVATORİYA» № 2, mart-aprel 2009 
________________ 
 
Alətşünaslıq. Органология 
 
Kəmalə KƏRİMOVA  
Sənətşünas, rəssam 
 
ORTA ƏSR MİNİATÜR SƏNƏTİNDƏ AZƏRBAYCAN MİLLİ 
MUSİQİ ALƏTLƏRİNİN TƏSVİRİ 
 
 Musiqinin ecazkar təsirindən və musiqi alətlərindən əsrlər boyu müxtəlif 
elmi  və  ədəbi  mənbələrdə  bəhs  edilmiş,  musiqinin  insan  həyatında  rolu 
mövzusu daim müzakirə obyekti olmuşdur. 
Qədim  Azərbaycan  folklorunda  musiqi  alətlərinin  əksi  ilə  yanaşı 
Azərbaycan  miniatürlərində  də  məişətdə  çalğı  alətlərinin  rolu  юлкямизин 
mədəniyyətinin tədqiqatı üçün əvəzolunmaz dəlillərdir. 
Azərbaycan  ifaçılıq  sənəti  və  milli  alətləri  hələ  qədim  zamanlardan  öz 
zənginliyi  ilə  bütün  Şərqə  səs  salмыш  və  əsrlər  keçdikcə  daha  da 
təkminləşərək, peşakar zirvəyə çatmışdılar. 
Siyasi  həyatın  gərginliyinə  baxmayaraq,  Оrta  əsrlərdə  ölkə  hökmdarları 
öz  saraylarında  parlaq  zəkalı  şairlərin,  filosofların,  rəssamların  və 
musiqiçilərin yaşam тярзиня və fəaliyyətinə mühit yaradırdılar. 
Milli  musiqi  alətlərimizin  təsvirləri  Şərqin  tanınmış  musiqi  nəzəriyyəçi-
alimləri  Səfiəddin  Urmяvi  (XIII  əsr)  və  Əbdül  Qadir  Marağainin  (XIV  əsr) 
risalələrində  və  nəfis  əlyazmalarının  bədii  tərtibatında  –  miniatürlərdə  rast 
gəlmək olar. 
Azərbaycanın  XII  əsr  dahi  şairi  Nizami  Gəncəvinin  “Xəmsə”sinin 
əlyazmalarında  dərc  olunmuş  frontispislər*,  miniatürlər  və  illüstrasiyalar 
Оrta  əsr  kitab  rəssamlığı,  kitab  mədəniyyəti  ilə  bağlı  tətbiqi-dekorativ 
yaradıcılıq növləri əvəzsiz bədii sərvət kimi qiymətləndirilməlidir. 
Nizami  Gəncəvinin  “Xəmsə”sində  dərc  olunmuş  yüzdən  artıq  manus-
kriptlər, 
Azərbaycan 
xalqının 
sərvəti 
olan 
miniatür 
sənətinin 
nümunələrindəndir. Qeyd etmək lazımdır ki, Nizaminin “Xəmsə”sində qırxa 
yaxın musiqi alətlərinin adları çəkilir...
  
 
O, şəkər tökürdü çalan əliylə,  
Yatırdı bərk gecəquşular belə. 
Burduqca bərbətin aşıqlarını,  
Bərbət ucaldırdı ahu zarını. 
Mizrab vuran zaman ipək tellərlə 
Büründü nəğməyə bütün dağ-dərə. 
Nikisa adlı bir çalğıçı vardı,  
Qoçaq, munis nədim çox pürvüqardi. 
Gündə bir havanı yaradan fələk 
Onu yaratmışdı öz səsilə tək. 
Ruddan mövzun səslər çıxaran ustad 
Nəğmədə durğunu etmişdi icad. 

---

66
 
Elə şirin-şirin hava çalırdı,  
Quşlar belə yerdə qanad salırdı. 
O qədər gəlirdi nəğmə xoşuna,  
Zöhrə dolanırdı fələk başına. 
Zöhrədən özünü üstün tutardı,  
Bərbədə bir ancaq o barabardı. 
O məclisdə işrət başlayan zaman 
Çaldılar çəng ilə bərbəti haman. 
Bərbədlə çəng səsi axıb, müxtəsər,  
Tük ilə rəng kimi birləşmişdilər. 
Hər kim qulaq versə, könlü xoşalır,  
Biri ürək verir, biri huş alır. 
Çaldılar, hər qəlbə min nalə doldu,  
Qulamlar hüzurda ədəbsiz oldu. 
Şah əmr etdi birdən, bütün qulamlar 
Kəkliktək getdilər, oldular kənar. 
Çalğıçılar, Şapur, bir də şah qaldı,  
Hamı çıxdı getdi, məclis boşaldı. 
Barbəd üçtellini çalırdı çox xoş,  
Ayıqkən hər kəsi edirdi sərxoş.  
 
Мювзусу  Nizaminin  “Xəmsə”  əsərindən  эютцрцлмцш,  ustad  Mirzə 
Əliyə  məxsus  “Barbədin  мusiqisi”  adlı  miniatürиndə  (1539-1543  illərə  aid 
London,  Britaniya  kitabxanası)  şahın  saraydakı  məclisində  ifaçıya  edilən 
hörməti kompozisiyanın quruluşundan asanlıqla ayırd etmək olar. Mürəkkəb 
kompozisiyaya  malik  olan  bu  sənət  əsərində  çoxsaylı  insan  figurları  (17-
yədək)  elə  yerləşdirilib  ki,  diqqət  mərkəzini  şah  yox,  iki  ifaçı  təşkil  edir: 
qavalda çalan xanəndə və onu sənturda müşaйиət edən ifaçı. 
Miniatür  sənətinin  şah  əsərlərindən  biri  olan  “Xəmsə”də  (1539-43-ъц 
illərə aid, London, Britaniya kitabxanası) və “Şahnamə”də (1520-1530 ABŞ, 
şəxsi kolleksiya) Azərbaycanda geniş yayılan musiqi alətlərinin: zərb, nəfəs, 
simli alətlər, müqəddəs sayılan qopuz, saray məclislərinin bəzəyi olan rübab, 
çəng,  bərbət,  ud,  saz,  balaban,  zurna,  tar  вя  kamançanın  gözəl  təsvirləri 
rəssamlar tərəfindən məharətlə əks etdirilmişdir. 
Yuxarıda  qeyd  olunanlara  ustad  Sultan  Məhəmmədin  məktəbindən 
naməlum  rəssamın  fırçasına  məxsus  olan  “Dağlarda  musiqi  məclisi” 
“Şahnamə” (1550-ci il) əlyazmasındandır. Demək olar ki, Azərbaycan milli 
чальы  alətlərinin  əksəriyyəti  burada  təsvir  olunmuşdur:  nəfəs  alətlərinin 
müxtəlif növləri, 82 simli səntur, pulcuqlu qaval, arfa, tar və qopuz. 
 Həmçinin böyük sənətkar ”Xosrov və Şirin” əsərində 30-dan çox musiqi 
alətinin  adını  çəkир.  Burada  yüz  nəğmədən  30-u  haqqında  şairin  geniş 
danışması, onların estetik, fəlsəfi, bədii dəyərlərini ustalıqla şərh etməsi, bizə 
Nizami dühasının bir cəhətini də üzə çıxarmağa imkan verir. 
 Ə.Nəvainin  “Divan”əsərindən  “Bəhram  Эur  və  Fitnə  Şikarda” 
miniatüründə /1527-ci il, Paris, Milli kitabxana/ ov səhnəsinin təsviri diqqəti 
cəlb edir. Burada at çapan musiqiçi qadın obrazlarına da diqqət yetirilib: ağ 
atlı  qadının  чянэ  çalmasının,  onun  ardınca  isə  qara  atlı  xanəndə-xanımın 
ecaskar ifasını dinləyən şahın da təsviri var. 
 
Hafiz Şiraziyə məxsus olan “Divan” şeиr kitabinda şahın ziyafət məclisini 
əks  etdirən  1584-cü  ilin  miniatürиndя  qırmızı  paltarlı,  ağ  örtüklü  gənc 
xanəndə-xanımın  dolğun  obrazı  verilmişdir:  onun  əlində  pulcuqlu  qavalın 
təsviri  və  onu  müşaйиət  edən  ağsaqqal  ifaçının  əlində  səkkiz  simli  bərbəd 

---