Azяrbaycan mиllи elmlяr akademиyasы
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
62 İstanbulun müdafiəsində iştirak etmiş və yaralanmışdır. 1914-1917-ci illəri əhatə edən ikinci mərhələdə şair bəzi zaman aralıqları ilə Qars, Ərdahan, Ərzurum və sair Türk bölgələrində, Acarada, Dağıstanda olmuş, rusların və ermənilərin hücumlarına uğramış şəhər və kəndlərin didərginlərinə, qazilərə, şəhidlərə, cocuqlara yardım edən təşkilatlarda çalışmış, eyni zamanda bu bölgələrdən Azərbaycan qəzetlərinə ardıcıl məlumatlar göndərmişdir. 1918-1920-ci illər arasındakı üçüncü mərhələdə isə bir tərəfdən özü gördüyü işlərlə müstəqil Demokratik Azərbaycan dövlətinin qüvvətlənməsinə çalışmış, digər tərəfdən də türkçülüyü yayan əsərlər yazmağa davam etmişdir» (158). 1917-ci ildə çarizmin yıxılması ilə xalqların azadlıq mübarizəsinə qalxması Ə.Cavadı da ruhlandırmışdı. Artıq inanırdı ki, Azərbaycan istiqlala qovuşacaq. Bunun bir səbəbi də elə türkçülüyü, türk xalqlarının gələcəyinə inamı ilə bağlı idi. Odur ki, 1918-ci ildə Azərbaycan istiqlala qovuşduqdan sonra deyirdi: Bən röyada nazlı yarın Tellərini hörmüşdüm! Bu sevincli zamanların Röyasını görmüşdüm! (42, 141) 1919-cu ildə isə istiqlalın verdiyi hüzur hissi ilə yazırdı: Ey Tanrının cənnət uman qulları, Bən cənnəti bu dünyada bulmuşam (42, 148). Ə.Cavadın türkçülüyündə həmişə Türkiyə-Azərbaycan əlaqələri, birliyi, bir-birinin sevincinə, dərdinə şərik olmaq qayəsi öndə idi. Sonra Türküstana üz tuturdu. Ona görə də 63 şairin türkçülüyündən danışanda həmişə onun Balkan və Birinci Cahan savaşı illərində Türkiyə və Azərbaycan türklərinin qardaşlığı, bu ideyaya xidmət etmək məsələsi önə keçir. Bunu Ə.Cavadın xarici müdaxiləçilərə, Türkiyəni parçalamaq, bölüşdürmək istəyən əcnəbi güclərə qarşı mübarizə çağırışlarında da görürük. Bu baxımdan şairin rus və ingilis imperialistlərinin tənqidi mövzusundakı şeirləri daha çox diqqət çəkir. «İraq», «Çırpınırdın, Qara dəniz», «Nə gördümsə», «İstanbul», «İngilis» kimi şeirlərində Azərbaycana sıxıntı və fəlakətlər gətirən, Türkiyəni qan içində boğmağa çalışan işğalçı düşmənlərin iç üzünü açır, türk xalqlarının «Qızıl alma» yurdu olan Azərbaycanı, Osmanlı Türkiyəsini mətin olmağa, düşmənləri məhv etməyə ruhlandırırdı. Ə.Cavadın, şeirlərindən də göründüyü kimi, onun yaradıcılığında türkçülük və istiqlal ideyaları məhz bu dövrdən başlayaraq qovuşur. O, bu dönəmdə artıq «Qızıl alma»dan bəri, Şərqdən Qərbə, Anadoludan, Qafqazdan Altaya, Sibirə, Çinə bütün türk xalqlarının taleyini düşünür, nicatı onların birliyində görürdü. Ə.Cavad «Kuropatkinə» şeirində çarizmin süqutundan sonra imperiyanı saxlamaq üçün əyalətlərdə, xüsusilə türk ellərində fəlakətlər törədən siyasətini, rus məmurlarının özbaşınalıqlarını göstərməklə, onlara haqsızlıqların belə qalmayacağını da xatırladırdı, «…onların xalqımızın əley- hinə yeritdikləri cinayətkar genosid siyasətinin nəticələrini bir ittihamnamə kimi elan edirdi» (102, 61). Kimdir bizim minarədə əzanları susduranlar? «Doğru yola sapma!» deyib qanlı irin qusduranlar? …Təkmələyib Türküstanın əyilməyən başlarını, Kimlər çaldı babaların əski məzar daşlarını? 64 Hansı qanun əlləriylə, hansı yasa * , hansı yazı Söyüdlərin yerlərinə dikdi Sibir akasyası? Heç bir tarix göstərməzkən türkün xain olduğunu, Kimdir çalan türk ırzını ** , türk elinin var-yoxunu? (42, 145) Şair çarizmin Kuropatkin kimi canişinlərini, sadiq qullarını belə sorğu-suallara çəkərək özü cavablandırır və çıxış yolunu hürriyyətdə görür: Dərdə düşmüş insan oğlu yolunda, Ey hürriyyət, dərman sənin əlində! Asılmaya məhkum olan qardaşı Qurtaracaq fərman sənin əlində! (42, 147) Kuropatkini «Türküstanın cəlladı» adlandıran, ona nifrət bəsləyən şair «Gəlməzmi heç?», «Mən o günə həs- rətəm» deyə hürriyyət günəşinin bütün Turan ellərində parlamasını arzulayırdı. İstiqlalın «sevinc dadını» görən Ə.Cavad həmin ildə yazdığı «Marş» şeirində Orta Asiyaya doğru irəliləyən türk ordusunun amalını belə tərənnüm edirdi: İsmarladım nişanlıma Mən Turana gediyorum. Qardaşımı qurtarmağa Türküstana gediyorum! (42, 210) Gördüyümüz kimi, Ə.Cavad Orta Asiyanı sonradan meydana çıxan bölgülərlə yox, ənənəvi adı ilə Türküstan adlandırırdı. Ümumiyyətlə, o turan ellərini ölkə-ölkə * ганун ** намусуну 65 sadalamağı sevmirdi. Ə.Cavadın «İngilis» şeirində «damağında Çanaqqala ağısı» qalan ingilis işğalçılarına tənqidi münasibəti də diqqəti çəkir. Sarıb Hindistanın cansız qolunu, Gəldin bağlamağa Turan yolunu, Aldadıb hər yerdə Tanrı qulunu, İnsanları ucuz satan ingilis. Azərbaycanda Ə.Hüseynzadə ilə başlayan turançılıq ideyasını bədii ədəbiyyatda ən çox əks etdirən və yayan şairlər H.Cavid, A.Şaiq və Ə.Cavad olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, Abdulla Şaiq özü 1927-ci ildə («Maarif işçisi», № 3, 58) yazırdı: «Bu gün Azəri ədəbiyyatında isimləri hörmət və iftixarla zikr edilməkdə olan: Məhəmməd Hadi, Sabir, Səhhət, hətta Cavad və Cavid kimi qiymətli şairləri – Əlibəy yetişdirdi» (43, 91). Prof. Şamil Vəliyev göstərir ki, «Turançılıq ideyasını yürüdərkən «Füyuzat»çılar hər şeydən öncə türkçülük tari- xini və əxlaqi-mədəni dəyərlərini öyrənməyi, təbliğ etməyi, daha dəqiq desək, «Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?» (Ə.Hüseynzadə) sualına cavab tapmağı başlıca vəzifələrdən sayırdılar» (125, 14). Mütəxəssislər Z.Göyalpa əsaslanaraq təsdiqləyirlər ki, turançılıq – türkçülüyün son mərhələsi, hədəfidir. Burada ümumtürk birliyinin mahiyyəti də anlaşılır. Ancaq Ə.Cavadın görüşlərində bu eyni qaynaqlardan başladığı kimi, eyni şəkildə də ifadə olunur. Yəni onun yaradıcılığında türkçülüklə turançılıq ideyası həmişə birlikdə özünü göstərir, bir-birini tamamlayır. Əslində onların ədəbiyyata gəlişi tarixçəsi də eyni zamana aiddir. 1904-cü ildə Yusif Akçuranın yayınladığı Ə.Hüseyn- Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|