Azяrbaycan mиllи elmlяr akademиyasы
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I FƏSİL ƏHMƏD CAVAD YARADICILIĞINDA TÜRKİYƏ MÖVZUSU 1.1. Ə.Cavadı Türkiyəyə və türkçülüyə gətirən yol
8 mütəxəssislərinin Ə.Cavad haqqındakı tədqiqatlarına geniş şəkildə müraciət olunmuş və münasibət bildirilmişdir. Qeyd etməliyik ki, İ.M.Yıldırımın «Selam Türkün Bayra- ğına» kitabı bu tədqiqatda hərtərəfli elmi təhlilə çəkilmişdir. Burada M.Oğuzun «Nisan ağlar mayısa» romanındakı Ə.Cavad obrazı da təhlil olunur. Əsərdə indiyədək Ə.Cavadın əsəri kimi təqdim edilmiş, o vaxt Azərbaycan məktəblərində də tədris olunan «Sərf və nəhv» («Morfologiya və sintaksis») dərsliyinin əslində Türkiyədə Əhməd Cavad Əmrə (1876-1961) adında görkəmli dilçi alimə aid olduğu faktı aşkarlanmışdır. Monoqrafiyada ictimaiyyətə təqdim olunan bir yenilik də Ə.Cavadın məşhur türk ədibi Ə.Hamidin «Duxtəri- Hindu» pyesinin çevirməsi olan «Hind qızı» əsərinin arxiv sənədləri əsasında ilk dəfə elmi təhlilə çəkilməsidir. Burada Ə.Hamidin əsərinin Azərbaycandakı başqa yazıçılar tərəfindən çap edilməmiş tərcümə variantları da aşkarlanmışdır. Ə.Cavadın «Duxtəri-Hindu» pyesinin bir növ sərbəst çevirməsi olan «Hind qızı» əsəri ilk dəfə başqa tərcümə variantları, əsərin orijinalı, şairin əlyazma nüsxəsi və əsərin səhnələşdirilmiş şəkli ilə tutuşdurularaq hərtərəfli tədqiq edilmişdir. Əsərdə Ə.Cavad şeirlərinə Türkiyədə yazılmış nəzirələr də tədqiq olunur. İlk dəfə bu tədqiqat işində Ə.Cavadın 1928-ci ildə, İstanbulda çıxan «İstiqlal uğrunda» adlı məcmuədəki bütün şeirlərindən bəhs edilmişdir. Burada müəyyən edilmişdir ki, Ə.Abidə aid olan «Ağla, gözəl gəlin» şeiri yanlışlıqla Ə.Cavadın adına getmişdir. Ə.Cavadın Türkiyədəki məşhurluğunu internetdəki elmi xəbər və məlumatlardan da aşkar şəkildə görmək 9 mümkündür. Monoqrafiyanın bir yeniliyi də Ə.Cavada dair bütün internet qaynaqlarının elmi süzgəcdən ke- çirilməsindədir. Buradan M.K.Atatürkün imzalı kitabları arasında Əhməd Cavadın «Qoşma» kitabının da olduğu müəyyən edilmişdir. Ə.Cavad adına və əsərlərinə yalnız bəraət aldıqdan sonra ehtiyatla müraciət olunmağa başlanmış, onun yara- dıcılığının əsas mahiyyəti xalqdan gizli saxlanılmağa çalışılmışdır. «Əhməd Cavad və Türkiyə» mövzusu da belə problemlərdəndir. Ə.Cavad xalqımız üçün yalnız ədəbi yox, eyni zamanda tarixi şəxsiyyətdir. İstiqlal şairinin yaradıcılığının araşdırılmasında ardıcıllıq yalnız müstəqillikdən sonra gerçəkləşmişdir. Lakin şairin ədəbi-tarixi fəaliyyəti bu araşdırmaların davamı zərurətini tələb edir. Şairin fikir və sənət tariximizdə yerinin müəyyənləşdirilməsi üçün bir sıra problemlərə aydınlıq gətirilməsi lazımdır. 10 I FƏSİL ƏHMƏD CAVAD YARADICILIĞINDA TÜRKİYƏ MÖVZUSU 1.1. Ə.Cavadı Türkiyəyə və türkçülüyə gətirən yol XIX əsrin sonlarından etibarən Azərbaycan ictimai fikrində Türkiyə, daha doğrusu, Osmanlı ilə bağlı möv- zular tez-tez səslənməyə başlayır. Bu, o dövrdə xalqların milli mənlik şüurunun getdikcə formalaşması və onların hər birinin öz müqəddəratını, gələcək taleyini və inkişaf yolunu təyin etmək cəhdlərindən irəli gəlirdi. Həmin vaxtlar müsəlman şərqi, o cümlədən türk xalqları Osmanlı imperiyasına böyük ümidlə baxdığı üçün onun ətrafında birləşməyə çalışırdılar. Bu birləşmə fikrinin intensivləşməsinin bir səbəbi də Avropa ölkələrində yaranan yeni ittifaqlar və Qərbin türk xalqlarına qarşı təzyiqləri, Şərqə qarşı işğalçılıq siyasəti ilə bağlı idi. Aparıcı Avropa dövlətlərinin və Rusiyanın türk birliyinə, Osmanlı imperiyasına qarşı təzyiqlərinin günbəgün daha da artdığı illərdə Azərbaycanın qabaqcıl ictimaiyyətinin Osmanlı Türkiyəsinə, onun tarixi, iqtisadi, siyasi və mədəni problemlərinə olan maraq və diqqəti daha da qüvvətlənirdi. Tarixi-ictimai proseslərin Osmanlı Türkiyəsi ətrafında get-gedə gərginləşməsi ölkə daxilində milli hərəkatın da genişlənməsinə özünün müsbət təsirini göstərirdi. Belə vəziyyət təkcə gərginləşən tarixi-siyasi proseslərlə bağlı deyildi. Türk xalqlarının etnik və mədəni- mənəvi birliyi onlar arasındakı ədəbi və mədəni, sosial- tarixi bağları daim qoruyub saxlamış, həlledici dönəm- lərdə bu xalqların biri digərinə arxa, dayaq olmağa daxili 11 bir ehtiyac duymuşdur. Odur ki, XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanla Osmanlı Türkiyəsi arasında ədəbi-mədəni, tarixi-siyasi əlaqələrin sıxlaşmasına təsadüfi hal kimi baxmaq düzgün olmazdı. Osmanlı Türki- yəsində Tənzimat və Sərvəti-fünunla bağlı yeniləşmə hərə- katı, ədəbi-mədəni intibah Azərbaycanda da rəğbətlə qarşılanır, böyük diqqətlə izlənilirdi. Ədəbiyyatda baş- lanan milliyətçilik də Azərbaycanda zamanında təqib olu- nurdu. N.Kamal, Ə.Hamid, M.Ə.Rəcaizadə, T.Fikrət, M.Akif Ərsoy, R.Tofiq, M.Ə.Yurdaqul və başqa şairlərin vətənpərvərlik və istiqlal ruhlu şeirləri Azərbaycanın M.Hadi, M.Ə.Sabir, H.Cavid, Ə.Cavad, S.Mənsur və başqa şairlərinin poeziyasında tez-tez anılır, hətta yeri gəldikcə onlardan iqtibaslar da edilir, misraları, beytləri, təkrirləri şeirlərə salınırdı. M.Ə.Sabirin Türkiyədəki milli azadlıq hərəkatına həsr etdiyi çağırış və istiqlal ruhlu şeirləri, M.Hadinin gənc türklərə əməli kömək göstərmək niyyəti ilə 1910-cu ildə Türkiyəyə getməsi, H.Cavidin bəzi dramlarında coğrafi məkan kimi Osmalı ərazisindəki yerləri seçməsi, hadisələri məhz o torpaqlarda cərəyan etdirməsi kimi faktlar Azərbaycan ədəbi ictimaiyyətində Türkiyəyə maraq və diqqətin nə dərəcədə olduğunu təsəvvür etməyə imkan verir. Azərbaycanda Türkiyə ruhunun və təsirinin güclü ol- masına şərait yaradan hallardan biri də, Azərbaycan məktəblərinin bir çoxunda türk müəllimlərinin, Osmanlı ədib və şairlərinin və yaxud da Türkiyədə təhsil almış ziyalıların dərs deməsi idi. Çünki bu pedaqoq ədiblər özləri ilə Azərbaycan ictimai fikrinə Türkiyədəki yeni dü- şüncə ab-havasını, Türkiyə ədəbi örnəklərini də gətirib təbliğ edirdilər. Bundan başqa, Azərbaycanın bəzi zəkalı gənclərini o zamankı imkanlı və qabaqcıl görüşlü şəxslər Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|