Badiiy matnda teng tarkibli qo‘shma gaplar

II BOB BOG‘LANGAN VA BOG‘LOVCHISIZ QO‘SHMA GAPLAR

2.1 Bog‘langan qo‘shma gaplar

Qismlarning o‘zaro teng aloqaga kirishuvidan tuzilgan gap bog‘langan qo‘shma gap deyiladi. Bog‘langan qo‘shma gap qismlari o‘zaro biriktiruv bog‘lovchilar (va, hamda), zidlov bog‘lovchilari (ammo, lekin, biroq, balki), ayiruv bog‘lovchilari (yo,yoki,yoxud,dam..dam, goh-goxh ba’zan.. ba’zan, bir..bir), teng bog‘lovchi vazifasidagi- da, -u (-yu), na..na yuklamalari, shuningdek bo‘lsa esa yordamchilari vositasida bog‘lanadi.
Shunga ko‘ra bog‘langan qo‘shma gaplarni quyidagi turlarga ajratish mumkin.
1.Biriktiruv bog‘lovchilari yordamida tuzilgan bog‘langan qo‘shma gap.
2.Zidlov bog‘lovchilari yordamida tuzilgan bog‘langan qo‘shma gap.
3.Ayiruv bog‘lovchilari yordamida tuzilgan bog‘langan qo‘shma gap.
4.Teng bog‘lovchi vazifasidagi yuklamalar yordamida tuzilgan bog‘langan qo‘shma gap.
5.Bo‘lsa, esa yordamchi so‘zlar vositasida tuzilgan bog‘langan qo‘shma gap.
Biriktiruv bog‘lovchilari (va, hamda; ba’zan shu vazifadagi ham yuklamasi) yordamida tuzilgan bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi qismlardan bir paytda yoki ketma-ket ruy beradigan voqea- hodisalar anglashilib turadi.
Masalan: Haqiqat va to‘g‘rilikni sevadigan odam doim vijdoni farmonga itoat qiladi va uning vijdoniga hech kim hokim bo‘la olmaydi. Keng bog‘dagi har bir nihol qonib-qonib suv ichdi va uning yaproqlari nurga intilib o‘sa boshladi. (U.Xoshimov.)⁹
Zidlov bog‘lovchilari (lekin, ammo, biroq, balki) yordamida tuzilgan bog‘langan qo‘shma gap qismlari mazmunan bir-biriga zid bo‘ladi. Masalan: har qanday narsada isrofgarchilik bor, ammo yaxshilikda isrof bo‘lmaydi. («Ajoyib nasihatlar».) Burni, qoshi, yana allaqaeri otasiga o‘xshaydi, lekin Akbarov ham bir vaqtlar o‘g‘ilday ajinsiz, quyuq qora sochi bo‘lganini tasavvur etish qiyin edi. (P.Qodirov.)
Ayiruv bog‘lovchilari (yo, yoki, yoxud, gox..gox, dam..dam, ba’zan...ba’zan..,) yordamida tuzilgan bog‘langan qo‘shma gapda birini tanlash lozim bo‘lgan yoki galma-gal ruy beradigan voqea- hodisalar ifodalanadigan qismlar birikadi.
A) yo (yo..,),yo.., yo bo‘lmasa, yoki (yoki..,yoki) yo...,yoki; xoh.., xoh, bog‘lovchilari birini tanlash lozim bo‘lgan voqea- hodisalarni ifodalovchi qismlarini birlashtiradi. Masalan: Yo ko‘k unga o‘z sirlarini ochishni tilamas, yo uning aql ko‘zgusi xiralashib qolgan.
B) goh.., goh; dam..., dam; ba’zan..., ba’zan bog‘lovchilari galma- gal ruy beradigan voqea-hodisalarni ifodalovchi qismlarini bog‘laydi. Masalan: Ba’zan oy zarrin kokillarini er yuziga yoyib yuboradi, ba’zan bulut oy yuzini qoplab oladi. (Oybek)
Teng bog‘lovchilari vazifasidagi yuklamalar yordamida tuzilgan bog‘langan qo‘shma gaplar qismlaridan bir paytda yoki ketma- ket ruy beradigan voqea-hodisalar yoxud mazmunan zid bo‘lgan voqea-hodisalar anglashilib turadi.
Bunda –u(yu),-da, na..na yuklamalari biriktiruv bog‘lovchilarining vazifasini, –u (-yu) yuklamasi zidlov bog‘lovchilari vazifasini bajaradi. Masalan: Oyko‘l ilgari alohida xo‘jalik edi-yu, kattagina irodasi bor edi.(P.Kodirov) Ikki tomondagi kitoblarga to‘lab turadigan qubbali javonlarda na bir kitob bor, na bir qo‘lyozma bor. (O.Yoquvov).
Bo‘lsa, esa so‘zlari vositasida tuzilgan bog‘langan qo‘shma gap qismlaridan bir vaqtda yoki ketma-ket ruy beradigan voqea-hodisalar qiyoslanishi anglashiladi. Masalan: Oliy himmatli kishi, mard odam bir lahzada do‘st orttiradi, pastkash esa necha yillik oshganligini bir lahzada barbod qiladi.
Bog‘langan qo‘shma gapda tinish belgilarining ishlatilishi.
1.Bog‘langan qo‘shma gap qismlari o‘zaro bog‘lovchilari yordamida biriksa, shuningdek, yakka qo‘llanuvchi yo, yoki, yoxud ayiruv bog‘lovchilari yordamida biriksa, ular orasiga vergul qo‘yilmaydi. Masalan: Shamol tag‘in shu tomonga burildi va ingichka, qo‘ng‘iroqday ovoz jaranglab eshitildi.(U. Xoshimov)
2.Bog‘langan qo‘shma gap qismlari zidlov bog‘lovchilari yordamida biriksa, bunday bog‘lovchidan oldin vergul qo‘yiladi.
Masalan: Qorong‘ida buloq suvining o‘zi ko‘rinmas edi, ammo shildirashi aniq eshitilar edi.(P.Kodirov.)
3.Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi qismlar bo‘lsa, esa so‘zlari vositasida biriksa ham, ular orasiga vergul qo‘yiladi. Masalan: Harakatchan kishilar odatda omadli bo‘ladilar; aksincha, qiladigan ishlarini hadeb o‘ylayveradigan va sustkashlik qiladiganlarga esa omad kamdan- kam nasib etadi.
4.Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi qismlar takrorlanuvchi ayiruv bog‘lovchilari yoki inkor yuklamasi yordamida biriksa, takrorlanib kelgan yordamchidan oldin vergul qo‘yiladi. Masalan: Goh supa chetiga ekilgan rayxon hidi dimog‘iga uriladi, goh tom orqasidagi yo‘ng‘ichzorda hashoratlarning bir qiyomda chirillashi e’tiborini tortardi.
Ergashgan qo‘shma gap tarkibidagi qismlarning biri ikkinchisiga mazmunan, grammatik va intonatsiya jihatidan tobe bo‘lib, uni aniqlash, to‘ldirish kabi vazifalarini bajaradi. Shuning uchun ham qismlardan biri hokim, ikkinchisi tobe sanaladi. Bunda ergashgan qo‘shma gap tarkibidagi hokim qism bosh gap, tobelanib kelgan qism esa ergash gap deb yuritiladi. ergash gap bosh gapni yoki uning biror bo‘lagini izohlash, aniqlash, to‘ldirish uchun xizmat qiladi. Masalan: Gar kishi olmasa hayotdan ta’lim, unga o‘rgatolmas hech bir muallim. Bu gapda unga o‘rgatolmas hech bir muallim bosh gap, gar kishi olmasa haytdan ta’lim ergashgan gap. ergash gap bosh gapni shart munosabatiga ko‘ra izohlagan.
Ergashgan qo‘shma gapda bosh gapning kesimi ko‘pincha to‘liq shakllangan bo‘ladi, lekin ergash gapning kesimi ko‘p hollarda to‘liq shakllanmaydi, shu tufayli ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi vositalar, asosan, ergash gapning kesimi tarkibida keladi yoki undan so‘ng qo‘shiladi. Masalan: O‘z darajangga munosib o‘ringa bilib o‘tirsang, bu o‘rindan seni hech kim qo‘zg‘atolmaydi. (Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur.) gapida ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi vosita (-sa) ergash gapning kesimi tarkibida kelgan.
Ergashgan qo‘shma gap tarkibidagi ergash gap bosh gapga quyidagi vositalar orqali birikadi:
1.Ergashtiruvchi bog‘lovchilar (shuning uchun, shu sababli, shu tufayli, chunki, negaki, toki, go‘yo,-ki) yordamida: Shunday odamlar bo‘ladiki, ularni mansab ham, daraja ham, shon-shuhrat ham o‘zgartirmaydi. (G‘.G‘ulom) Nafas olmay quloq tutgan kishi muttasil shovillagan tovush eshitadi,go‘yo olisda shivalab yomg‘ir yog‘ayotgandek.(S.Ahmad)
2.Ko‘makchilar (fe’l formalaridan so‘ng kelgan) yordamida: Toshtemir shaharga ketgandan keyin Sodiq ota qiziga hech narsa demadi. (G‘.G‘ulom) eshik ortiqcha tor bo‘lgani uchun, ot siqilibgina o‘tdi..(A.Qodiriy)
3.Yuklamalar yordamida: Osmonda bulutlar paydo bo‘lganidanmi, dengiz motam tutayotgan ayolga o‘xshardi. (O‘.Umarbekov)
4.Nisbiy so‘zlar yordamida: Odamlar uchun xotirada saqlash qanchalik zarur bo‘lsa, ba’zan unutish sham shunchalik zarur.(Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur).
5.Sifatdosh shakli hamda kelishik affiksi yordamida: Ota-onalarimiz qarib qolganda, ularga mehr-muhabbat tuyg‘ularimizni baxsh etmog‘imiz lozim.(Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur)
6.Fe’lning ravishdosh yordamida: Nasiba chiqib ketgach, Buvsara opa sekin kosaga nazar tashladi.(San’at Mahmudova) Qalin qorlar erib, o‘tlar ko‘karib qoldi.(Ch.Aytmatov)
7.Fe’lning shart mayli formasi yordamida: Diqqat bilan quloq solsangiz, uning bulbulga taqlid qilayotganini sezasiz.(G‘.G‘ulom) Oilada hamjihatlik bo‘lmasa, uni baxsh tashlab ketar.(Maqol)
8.Fe’lning buyruq-istak mayli formasi yordamida: Ona ishdan qanday o‘y, qanday tashvish bilan qaytmasin, shu ko‘zlarni ko‘riboq, ko‘ngli yozilardi.(A.Muxtor)
9.-day (-dek) o‘xshatish ma’nosini bildiruvchi qo‘shimcha yordamida: To‘yning bo‘ldi-bo‘ldisi qiziq tuyulganday, yangi ishning boshlanish arafasi qiziq bo‘ladi.
Ergash gap bosh gapdan oldin ham, keyin ham kelishi mumkin. Masalan: Da’vogar sust kelsa, qozi muttaham..(G‘.G‘ulom) Qo‘rqoq do‘st dushmandan xavflidir, chunki dushmandan extiyoj bo‘lasan. Ammo do‘stga ishonasan.(L.N.Tolstoy)
Ayrim hollarda ergash gap bosh gap ichida ham kelishi mumkin. Masalan: O‘zi.., bo‘g‘oz sovliqlar qiynalmasin deya, ularni o‘z yurishiga qarab bamayilxotir haydab ketdi. (Ch.Aytmatov) eshik ochilarkan, o‘rmonlarning shovqini bilan oqib kirib, yigitni bir oz hushyorlantirardi.(Oybek)
Ma’lumki, ergash gap bosh gapni yoki uning biror bo‘lagini izohlash, aniqlash, to‘ldirish, uchun xizmat qiladi. Shunga ko‘ra ergash gap ikki katta guruhga bo‘linadi:
1 ) bosh gapning biror qismi (bo‘lagi) ni izohlovchi ergash gaplar;
2) butun bir bosh gapni izohlovchi ergash gap.
Masalan: Dunyoda shunday odamlar bo‘ladiki, ularning hayoti, qilgan ishlari, bosib o‘tgan yo‘llari biz uchun ... yuksak namuna bo‘lib xizmat qiladi.
Kechasi shudring tushmagan bo‘lsa ham, oyoq ostidagi maysalar, daraxt yaproqlari nam va muzdek edi. Birinchi gap tarkibidagi ergash gap (ularning hayoti, qilgan ishlari, bosib o‘tgan yo‘llari biz uchun .. yuksak namuna bo‘lib xizmat qiladi) bosh gapdagi aniqlovchi (shunday) ni izohlagan bo‘lsa, ikkinchi gap tarkibidagi (kechasi shudring tushmagan bo‘lsa ham ) ergash gapi bosh gapning to‘siqsizlik munosabati orqali butun holda izohlagan.
Bosh gapning biror bo‘lagini izohlaydigan ergash gaplarga ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi ergash gaplar; bosh gapni butun holda izohovchi ergash gaplarga payt, o‘rin, sabab, maqsad, shart, to‘siqsiz, ravish, miqdor daraja, o‘xshatish, natija ergash gaplar kiradi.
I. Ega ergash gap bosh gapning olmosh bilan ifodalangan ega bo‘lganing izohlab kim? Nima? So‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi. ega ergash gap bosh gapga quyidagicha birikadi.
1.Ergash gapning kesimi shart mayli shaklida bo‘ladi. Bunda bosh gapning egasi u , o‘sha, o‘zi, kabi olmoshlar bilan ifodalanadi. Masalan: Kimki birovning payini qirqsa, o‘ziniki ham qirqiladi. Kimki o‘tmishni yaxshi bilsa,u hozirgi zamon qadriga etadi.
2.Ergash gapning kesimi aniqlik maylida bo‘ladi: M. Kim o‘zini hurmat qilar ekan, u boshqalarni ham hurmat qiladi.
3.Ega ergash gap bosh gapdan keyin kelib bosh gapga –ki aniqlov bog‘lovchisi orqali birikadi: Shu narsa ravshanki, o‘tmishni bilmasdan turib hozirga zamon qadriga etib bo‘lmaydi.
Ba’zan ega ergash gap bosh gapdagi shakllanmagan egani izohlashi mumkin. Masalan: Bizga ayonki, xalq o‘z taqdirini o‘zi yaratadi.
II. Kesim ergash gap bosh gapning olmosh bilan ifodalangan kesimini izohlaydi.
Bunda bosh gapning kesimi vazifasida shu, shunday, shu bo‘ldi, shundan iborat, so‘zlari kelib, ergash gap shu so‘zlarini izohlagan holda bosh gapga – ki bog‘lovchisi yordamida birikadi. Masalan: Farqi faqat shuki men madaniy navlarini chatishtirardim.. Hatto geografik uzoq navlarning ham madaniysini tanlab chatishtirganman. eng yomoni shundaki, u .. odamlarni yil sayin o‘tkirroq dorilarni ishlatishga majbur qilayapti.. Do‘stlikning qudrati shundan iboratki, bu qudratli kuch har qanday to‘siqni enga oladi.
III. To‘ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan to‘ldiruvchini yoki bosh gapda qo‘llanmagan to‘ldiruvchini izohlaydi va bosh gapga quyidagicha birikadi.

1. 
   Ergash gapning kesimi shart maylida bo‘ladi. Masalan: Kimda gumon bo‘lsa uni ko‘zdan qochirma gapi tarkibidagi ergash gap (kimda gumon bo‘lsa) bosh gapda uni to‘ldiruvchisini izohlagan.
   

2.To‘ldiruvchi ergash gap bosh gapga – ki bog‘lovchisi orqali birikadi. Masalan: Men hech bir vaqt inkor qilmaymanki, yolg‘iz o‘z g‘arazi yo‘lida ish qiluvchi pand kishilar .. bizda ham yo‘q emas. Gapi tarkibidagi yolg‘iz o‘zi g‘arazi yo‘lida ish qiluvchi pand kishilar bizda ham yo‘q emas ergash gapi bosh gapda qo‘llanmagan shuni to‘ldiruvchisini izohlab, unga –ki bog‘lovchisi yordamida birikkan.
IV. Aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi aniqlovchi vazifasidan qo‘llangan yoki qo‘llanmagan so‘zning ma’nosini izohlaydi.
Aniqlovchi ergash gap bosh gapga quyidagicha birikadi:
1.Ergash gap tarkibida kim, kimki, kimning kabi olmoshlar qatnishib, kesim shart mayli shaklida bo‘ladi. Masalan: Kimning ko‘ngli to‘g‘ri bo‘lsa, uning yo‘li ham to‘g‘ri bo‘ladi.
2. Ergash gap bosh gapga ki bog‘lovchisi yordamida birikadi. Bunda bosh gap tarkibida shunday, shunaqa so‘zlari keladi, ergash gap tarkibida esa bunday, bunaqa so‘zlari qatnashadi. Masalan: Shunday odamlar bo‘ladiki, ularni mansab ham, daraja ham, shon –shuhrat ham, o‘zgartirmaydi.
Ayrim hollarda olmoshlar ergash gapda ham bosh gapda ham tushirilgan bo‘ladi. Masalan : Shoirlar bo‘ladiki, ular kechasi yolg‘iz o‘qiydi.
5.Ravish ergash gapli qo‘shma gap; ravish ergash gapni bosh gapga bog‘lovchi vositalar.
Ravish ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisa yoki harakatning qay tarzda yuzaga kelishini bildiradi. Ravish ergash gap bosh gapning kesimi orqali beriladigan qay tarzda? qay holda? qanday qilib? kabi so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi. Masalan: Dimog‘imga alla qanday gullarning xushbuy hidi urilib, ajoyib yoz oqshomlari esimga tushib ketdi.
Ravish ergash gap bo gapga quyidagicha bog‘lanadi:
1)ravish ergash gapning kesimi ravishdoshning –b (ib) qo‘shimchasi bilan shakllanadi: Quyosh botib, poyonsiz chul birdan xuvillab qoldi.
2)ravish ergash gapning kesimi ravishdoshning bo‘lishsiz shakli – may, -masdan shaklida keladi: Sabrim chidamay, yuqoriga intildim.
3)deb, deya yordamchilari orqali bog‘lanadi: Baxting bor deb, esadi ellar. Deb, deya so‘zlari «Ko‘chirma gap muallif gapi» tarzida tuzilgan o‘zga gap tarkibida qo‘llanadi, bu bog‘lanish ravish ergash gapli qo‘shma gap tarzida ham keladi. Bunda ko‘chirma gap ergash gap vazifasida,muallif gapi bosh gap vazifasida keladi.
Ravish ergash gap yuqorida sanab o‘tilgan bog‘lanishlarda bosh gapdan oldin kelgan.
6.Miqdor -daraja gapli qo‘shma gap; miqdor-daraja ergash gapni bosh gapga bog‘lovchi vositalar.
Miqdor- daraja ergash gap bosh gapdagi voqea –hodisa, harakatning qay miqdorda, qay darajada bajarishini bildiradi. Miqdor-daraja ergash gap bosh gap orqali beriladigan qancha? qay darajada? kabi so‘roqlardan biriga javob bo‘ladi. Masalan: Zulmat qancha quyuuq bo‘lsa, yulduz shuncha ravshan charaqlaydi.
Miqdor-daraja ergash gap bosh gapga quyidagicha bog‘lanadi:
1.Felning-sa shart mayili shakli orqali : egrini to‘g‘rilash qancha qiyin bo‘lsa, to‘g‘ri ko‘ngilga egri gapning singishi ham shunchalik qiyin bo‘larkan.
Misollardan ayonki, miqdor daraja ergash gap tarkibida qancha, qanchalik, nechog‘lik kabi nisbiy so‘zlar bosh gap tarkibida esa unga mos ravishda shuncha, ushancha, shunchalik, kabi nisbiy so‘zlar ishtirok etadi.

2. 
   –ki aniqlov bog‘lovchisi orqali:
   

Miqdor-daraja ergash gapli qo‘shma gap qismlari felning – sa shart mayili shakli orqali bog‘langanda, miqdor daraja ergash gap bosh gapdan oldin: – ki aniqlov bog‘lovchisi orqali bog‘langanda, bosh gapdan keyin keladi.