Badiiy matnda teng tarkibli qo‘shma gaplar

2.2 Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar

O‘zaro bog‘lovchi yoki bog‘lovchi vazifasidagi vositalarsiz, faqat mazmun va oharig jihatdan bog‘langan oddiy qo‘shma gap bog‘lovchisiz qo‘shma gap deyiladi.
Masalan: Bulbulo, keltir bahor xabarin, boyqushga qo‘ygin yomon so‘z barin. (S. Sh.) Daryo bo‘lib oqdim, qushbo‘lib uchdim. (S.Z.)
Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar qismlarning o‘zaro munosabatiga ko‘ra:
1. Bog‘langan qo‘shma gapga sinonim bo‘lgan bog‘lovchisiz qo‘shma gap.
2. Ergashgan qo‘shma gapga sinonim bo‘lgan bog‘lovchisiz qo‘shma gap.
3. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap sinonim bo‘lmagan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarga bo‘linadi.
1. Bog‘langan qo‘shma gaplarga sinonim bo‘lgan bog‘lovchisiz qo‘shma gap ikki xil munosabatni ifodalaydi:

1. 
   payt, chog‘ishtiruv: Mard bir o‘lar, nomard yuz o‘lar. (Maqol.)To‘g‘ri til tosh yorar, egri til bosh yorar. (Maqol.)
   

1. 
   zidlov munosabatini: Tig‘ yarasi bitar, til yarasi bitmaydi..(MaqoL) 2. Ergashgan qo‘shma gapga sinonim bo‘lgan bog‘lovchisizqo‘shma gap: Hamal kirdi—amal kirdi. (payt). savr kirdi—davrkirdi (payt), it huradi—karvon o‘tadi (to‘siqsiz), qor yog‘di—nuryog‘di (o‘xshatish), Har yerni qilma orzu, har yerda bor tosh -tarozi (sabab.)
   

3. Bog‘lovchisiz qo‘shma gapga sinonim bo‘lmagan bog‘-lovchisiz qo‘shma gap: Tong yaqinlashib qoldi: onda -sonda xo‘rozlarning qichqirig‘i eshitila boshladi. (S. Z.) Xushxabar olib keldim: garmizon yengildi, shahar o‘zimiznikilar qo‘liga o‘tdi.(Sh.)
Bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismlari kesimlarning qanday ifodalanishiga ko‘ra ikki xil: l.Bir xil qismlardan tuzilgan bog‘lovchisiz qo‘shma gap. Masalan: Quyosh daraxt orqasiga cho‘kdi, dala qoraydi.(P. T.) Daryo ketar tosh qolar, o‘sma ketar qosh qolar. (Maqol.)
2. Turli xildagi qismlardan tuzilgan bog‘lovchisiz qo‘shma gap:Bilib turibsiz, men hech narsa deganim yo‘q. Havasim kuchli.o‘ylarim, xayollarim dunyo-dunyo. (O.)
Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi
Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda tinish belgilari quyidagicha ishlatiladi: 1. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi mazmun jihatdan bir-binga yaqin bo‘lgan, bir paytda yoki ketma-ket bo‘lgan voqea hodisalami ifodalagan sodda gaplar orasiga vergul qo‘yiladi. Masalan: Sizning iste’dodingizni bilaman, sizga hurmatim hamisha baland. (O.)
Bog‘dagi meva daraxtlari gullagan. havodan bol isi anqiydi. (M. Osim.) Tong otdi, quyosh charaqlab chiqdi. Kecham tong otdi, kuldi bahorim. (Qo‘shiq.)
Kuy ayj ida uzilmasin tor,
She’r avjida sinmasin qalam. (E.V.)
2. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar mazmunjihatidan qisman mustaqil bo‘lsa, yoki vergul ishlatilgan bo‘lsa,qo‘shma gap tarkibidagi sodda gap bir-biridan nuqtali vergul bilanajratiladi.
Masalan: Pag‘a -pag‘a mayin qor osmondan yog‘ilib turadi; shamolning sekin, bo‘g‘iq guvillashi eshitiladi. (S.Z.) Shinel jiqqa ho‘l, Bektemirning yuzidan tomchilab quyilar edi.

3. 
   Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi ikkinchi gap birinchigapning biror bo‘lagini izohlasa, uning mazmunini to‘ldirsa, soddagaplar orasiga ikki nuqta qo‘yiladi. Masalan: Gunor butun yuragibilan Yo‘lchiga maftun: uning ko‘ksini baxtsiz sevgi hasrati va ayriliqlim-lim to‘ldirgan. (0.) Siz menga ayting: yuqori hosil olish uchunkurashni nimadan boshlamoqchisiz. (O.)
   

3. 
   Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarningmazmuni bir-biriga zid bo‘lsa tire qo‘yiladi: Ko‘z qo‘rqoq—qo‘lbotir (Maqol.)
   

3. 
   Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi birinchi gapningmazmuni ikkinchi gapning mazmuniga o‘xshatilsa: Vaqting ketdi—baxting ketdi. (Maqol.)
   
4. 
   Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi birinchi gap ikkinchigapdan anglashilgan ish-harakatning payti yoki shartni bildirsa, ularorasiga tire qo‘yiladi: Yurt tinch—sen tinch. (Maqol.)