76
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
katran ve arsenik oranlarının düşük olmasıdır. 20.yüzyıl başında üretilen yüzlerce marka sigaraların
çoğunda Doğu ya da Türk dünyasına ait isimler ve görseller kullanılmıştır. Bu sigaraların adları da
oryantalisttir: Omar, Fatima, Murad, Mecca, Osman, Abdullah, Hassan, Fez, Sultan, Harem, Serdar,
Medina, Harem Beauties, Malikah, Kiazim Emin, Yasmin, The Calif, Elmas, Old Egypt, Rameses II,
Karnak, Bairam, Pasha, Sphinx Ladies, Marokko, Minaret, Nizam, Mogul, Turkey Red, Turkish
Trophies, Egyptian Deities, Turkish Elegant, vb.
Özellikle Türk ve Rum tütüncülerin Amerika’ya göç etmeleriyle birlikte, yerli üreticiler ile yabancı
üreticiler arasındaki rekabet ortamı canlanmıştır. Aslında New York’taki ilk sigara fabrikalarının çoğunun
sahibi Türk ve Rum göçmenlerdir. Sotirios Anargyros (1849-1928), Amerika’ya göç eden Rumlar’dan
biridir. Aile kökeni 1700’lere kadar inen Anargyros, Yunanistan’ın Spetses adasındandır. Anargyros,
adadan sonra Nafplion’da eğitimini sürdürür; 1868-1872 yılları arasında gezilere çıkar: İstanbul,
Köstence ve Mısır, vb. Mısır’da tütün işine girişir.1873-1878 yıllarında Marsilya’da; 1878-1883
yıllarında Londra’dır. Önce sünger ticareti, sonra sigara üretimiyle ilgilenir. Burada sağladığı birikimle
1883’te New York’a gider. Ölümünden bir süre önce, doğduğu ada Spetses’e dönen Anargyros, burada
turizm ve eğitime önem verir; ev, otel ve okul yaptırır. 1885’te Amerika’da kurulan Anargyros Sigara
Şirketi’nin adresi, kimi yerde New York 517 West caddesi veya 22. cadde, kimi yerde 111th Fifth
Avenue olarak geçer. Şirketin sigaraları Murad, Egyptian Deities, Mogul, Turkish Trophies, Helmar
olarak sayılabilir. Aralarında Murad sigarası, üretimi, başarı çizgisi ve reklamlarıyla ön plandadır. Tütün
eksperi Allan Ramsay’in, Türk tütünlerinden yaptığı seçimle (17 çeşit tütün), üretilen Murad sigarası,
1911’de P.Lorillard Şirketi tarafından satın alınır; Murad’ın üretimi devam eder ama sloganı değişir: “The
Metropolitan Standard”tan “Everywhere-Why?”a dönüşür. Bunun paralelinde, Murad ile ilgili tüm görsel
örnekler, konu ve düzenleme açısından geniş bir yelpazeye yayılır ve Murad gerçekten de her yerde, her
şartta, herkesin elinde görülmektedir. Murad sigarasının paketi üzerinde, iki sütun arasına yerleştirilmiş
uzanır vaziyetteki kadın figür ve ardında bir tapınak resmedilmiştir. Yivli sütunların başlıkları bazen
farklılık gösterebilir. Sütunlar ve tapınak, Eski Mısır dönemini hatırlatırken kadın figür ise bazı Kleopatra
imgelerini çağrıştırır. Sütunlar ile kadın figür arasında, Eski Mısır tanrılarından Anubis görülür.
Paketlerin üzerinde “Türk sigarası” ibaresi ve S.Anargyros imzası yer alır.
S.Anargyros’un diğer sigaralarından
Egyptian Deities, paketi ve reklamları açısından Murad ile
benzerlikler taşır. Egyptian Deities’in paketi üzerinde de Eski Mısır’a ait bir kompozisyon oluşturulmuş;
sütunlar arasına Eski Mısır tanrıçalarından Hathor’a benzer figürler yerleştirilmiştir. Paketin üzerinde
S.Anargyros imzası yine vardır. Paketin kendisi ise, sigaranın çoğu reklamında görülür. Bu sigaranın
reklamları, Murad’ın reklamları paralelindedir: renkli ya da siyah-beyaz, resimli-resimsiz, metinli-
metinsiz, vb. Kültürlü kişilerin tercihi olarak tanıtılan Egyptian Deities, Türk tütününden üretilmiştir ve
Sultan bile bundan daha iyisini bulamaz. Sipariş üzerine dünyanın her yerine gönderilebileceği söylenen
bu sigara reklamlarında, Doğulu ve Batılı figürlerin yanı sıra yine Noel Baba gibi karakterler, Aida
operasından sahneler vb. yer alır. Flört eden, dans eden, spor etkinliklerine katılan ve çeşitli şekillerde
eğlenen insanların yanı sıra Eski Mısır figürleriyle kompozisyon düzenlemeleri yapılmıştır.
Egyptian Deities gibi Eski Mısır figürlerinden yararlanılan diğer sigara Mogul’dur. Bu sigaranın
paketinde de, S.Anargyros imzası yer alır. Paket üzerinde, bu sefer sarıklı bir erkek figür, yarım boya
77
Doç. Dr. Elvan TOPALLI /20.Yüzyıl Başında Amerika’da Üretilen Türk Sigara Örneklerinde Oryantalist
yakın şekilde ve sigara içerken gösterilirken arka planda Doğu esinli bir yapı görülür. Sigaranın
reklamları, öncekiler paralelinde çeşitlilik gösterir: renkli-siyah-beyaz, metinli-metinsiz, vb. Genelde
Mısır sigarası olarak tanıtılmakta; bazı reklamlarında Türk tütününden yapıldığı belirtilmektedir.
Demokrat paraya aristokrat lezzet olarak alıcılara sunulmuştur.
Bu dönemin ve S.Anargyros’un bir diğer sigarası ise Turkish Trophies’dir. Türk tütününden
üretilen bu sigaranın tanıtıcı imgesi, profilden görülen bir kadın portresidir. Aksesuarlarıyla bir Doğulu
kadın imajı oluşturur. Sağ elinde tuttuğu sigara paketini karşısındakine ikram eder gibidir. Reklamlarında
S.Anargyros imzasının yanı sıra kılıç üzerinde ay yıldız imgesi de yer alır. Renkli-siyah-beyaz, metinli-
metinsiz, resimli-resimsiz reklam örnekleriyle tanıtılan ürünün, sadece bu yayınlarla değil, sigara kartları
serisi ve reklam panolarındaki görünümüyle tanıtım alanı genişletilmiştir.
S.Anargyros’un ürettiği sigaralardan biri de Ramleh’dir. Ama daha sonra, Amerika’da üretilen bir
başka sigara olan Ramly ile karıştırılmaması için Ramleh kelimesi tersine çevrilerek Helmar olarak
değiştirilmiştir. Türk tütününden üretilen Helmar sigarasının görsel öğelerine bakıldığında ise yine Murad
sigarası ile aralarında benzerlikler görülebilir. Helmar sigarasının paketi üzerinde, Eski Mısır dönemine
ait sütunlar arasında profilden resmedilmiş bir kadın portresi yer alır –ki bu da Eski Mısır çağrışımlıdır
S.Anargyros imzası bulunan paketler, sigaranın reklamlarında imge olarak yerini alır. Murad
sigarasındaki gibi Helmar sigarası reklamlarında, 1001 Gece Masalları’ndan kaynaklanan figürler, ünlü
kişilerin sigara hakkındaki görüşleri, savaş ve asker temaları, yılbaşı kutlamaları gibi çeşitli eğlenceler ve
spor etkinlikleri resmedilir. Doğulu ve Batılı figürlerin yanı sıra konik şapkalı bir kadın ile türbanlı erkek
imgeleri dikkat çeker. Hatta türbanlı erkek portresinin benzerleri, farklı düzenlemeler halinde bir başka
oryantalist sigaranın, Anargyros üretimi olmayan bir sigara olan Mecca sigarasının reklamlarında da
karşımıza çıkar.
Sonuç
19.yüzyıl sonu-20.yüzyıl başında Amerika’da, yerel ve yabancı sigara üretimi artmış; özellikle
Türk ve Rum üreticiler bu pazarda önemli rol oynamıştır. Oryantal tip sigaraya ilgi paralelinde, Türk
tütününün kalitesi, tadı ve avantajlı yapısı, dünyaca ünlenmesine neden olmuştur. Binlerce kilometre
uzaklıktan Amerika’ya getirilen Türk tütünüyle yapılan sigaralar, tiryakiler için cazip hale gelmiştir.
Baskı tekniklerinin gelişmesi, reklamların ve paketlerin görselliğini zenginleştirmiş; bu sigaraların
yaygınlaşmasında önemli rol oynamıştır. Bu büyük pazar ve rekabet ortamında, başarılı sigara
üreticilerinden biri Sotirios Anargyros’tur. Ürettiği sigaraların kalitesine verdiği önemi, tanıtımına da
göstermiştir. Reklamcılığın tüm imkânlarından yararlanmış; basında yer alan yüzlerce reklamın yanı sıra
sigara kartları, kuponları, reklam panoları vb ile sigaralarının satışını arttırmıştır. Bunların tüm görsel
öğelerine bakıldığında, siyah-beyaz ve renkli, metinli ve metinsiz, oryantalist ve Art Deco üslubunda,
Doğu ve Batı’ya ait figürlü, çeşitli mekânlarda eğlenen, yarışan, flört eden kalabalıkların ve tek başına
kişilerin yer aldığı, günün önemli olayları, kutlamaları ve ünlü kişilerinin tasvir edildiği görülür. Reklam
metinleri içinde uzun olanlar, bu sigaraların tarihi, üretimi, gelişimi ve özellikleri hakkında bilgi verirken
bazılarında duygusal, mizahi, çarpıcı ifade tarzı dikkat çeker. Anargyros’un sigaralarının en önemli
özelliği, Türk tütününden yapılmasıdır; ama Mısır sigarası olarak adlandırılan sigaraların bazen Türk
olarak yazılması, Doğu dendiğinde oluşan kavram karmaşasının bir başka örneği olarak görülebilir; hatta