Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 8,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
İslam məzhəbləri tarixi sahəsində mənbə və metodla bağlı bəzi problemlər və həlli yolları 69 Şiə müəllif olan Naşi əl-Əkbərin (293/906) Məsailu-l-imamə, Kitabu-l-əvsat fi-l-məqalat, Beyrut 1971; Əhli-sünnəyə mənsub Əbu Muti Məkhul ibn Fəzl ən-Nəsəfinin (318/930) Kitabu-r-rədd alə-l bida, təhqiq edən. Marie Bernand, Annales Islamologiqes, 16 (1980), s. 39-126 və digərləri verilə bilər. Məqalat dövrünü artıq müxtəlif məzhəblərin tamamilə təşəkkül etdiyi və hər firqənin etiqadi fikirlərinin bir-biriylə müqayisə edilib bəzən tədqiq və tənqidə də yer verilən “Firaq və ya Miləl və nihal (Dinlər və firqələr)” dövrü izləyir. Bu tip əsərlər hicri III əsrdən etibarən qələm alınmışdır. Hər nə qədər bu dövrün bir çox tarixçi və coğrafiyaçılarının da məzhəblərdən bəhs etdiyi görülsə də əsas mövzularını məzhəblər təşkil etmir. Bu qrupda yer alan əsərlər sadəcə məzhəbləri deyil, digər dinləri də tədqiq edirdi. Bu da İslam torpaqlarının genişlənməsi və bunun nəticəsində müxtəlif din və əqidələrə mənsub insanlarla qarşılaşmadan qaynaqlanırdı. Çünki bu din və əqidələrin öyrənilməsi bir zərurət idi. 4 Ancaq bu tip əsərlərdə yanlış anlatmalar, polemikalar çox yer verilirdi və çox zaman obyektivliyin olmadığını da qeyd etmək lazımdır. Klassik dövrün önəmli mənbələrinə gəlincə, bunlardan bəzilərini qeyd etmək lazımdır. Məsələn, Əşərinin (324/936) Kitabu-l-Məqalati-l-İslamiyyin əsəri, III əsrdə yaşamış Həsən ibn Musa ən-Növbəxtinin Kitabu firaqi-ş-Şia, Səd ibn Abdullah əl-Qumminin (301/913) Kitabu-l-məqalat və-l-firaq, ət- Təraifi ləqəbi ilə bilinən Əbu-l-Hüseyn əl-Məlatinin (377/987) ət-Tənbih və- r-rədd alə əhli-l-əhva və-l-bidə, İbn Hazm əl-Əndəlusinin (456/1063) Kitab əl-fəsl fi-l-miləl və-l-əhva və-n-nihal, İsfəraininin (471/1078) ət-Təbsir fi-d- din və təmyizul-firaq, Əbu Mənsur əl-Bağdadinin (479/1037) əl-Fərq beynə- l-firaq, Şəhristaninin (548/1153) əl-Miləl və-n-nihal, Fəxrəddin ər-Razinin (606/1209) İtiqadatu firaqi-l-muslimin və-l-muşrikin adlı əsərlərinin adlarını çəkmək zəruridir. 5 Bu alimlər fərqli düşüncə məktəblərinə mənsub idi. 4 Ethem Ruhi Fığlalı, əl-Fərq beynə-l firaq (Mezhepler arasındakı farklar), müqəddimə. 5 Adı keçən əsərlər nəşr edilərək müxtəlif dillərə tərcümə edilmişdir. Məsələn, Əbu Mənsur Əbdülkərim əl-Bağdadi, əl-Fərq beynə-l firaq (Mezhepler arasındakı farklar), tərcümə edən: Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara, TDV yayınları, 1991; Əbu-l Həsən əl-Əşəri, Məqalatu-l İslamiyyin və-xtilafu-l musallin (İlk dönem İslam mezhepleri), tərcümə edənlər: Mehmet Dalkılıç və Ömer Aydın, İstanbul, Kabalcı yayınevi, 2005; Muhəmməd Əbdülkərim əş- Şəhristani, əl-Miləl və-n nihal (İslam mezhepleri), tərcümə edən: Mustafa Öz, İstanbul, Ənsar nəşriyyat, 2005; Qummi, Növbəxti, Kitabu-l maqalat və-l firaq, Firaqu-ş Şia (Şii i.e.n. Adilə TAHİROVA 70 Adı keçən əsərlərdə problemlər və səciyyəvi xüsusiyyətlər belə xülasə edilə bilər: Bu əsərlər məzhəblərin tarixi inkişafını göstərmir. Bəzən bir şəxslə və onun fikirləri ilə başladılır. Halbuki məzhəb, bəzi siyasi, ictimai, iqtisadi hadisələrin təsiri ilə məzhəb qurucusu sayılan insan və ona tabe olanlardakı fikri və dini təzahürüdür. Məzhəbi meydana gətirən tarixi, coğrafi, siyasi, ictimai şərtləri tanımadan fikirləri və davranışları düzgün dəyərləndirmək mümkün deyil. Bu əsərlərdə rast gəlinən ən böyük nöqsan budur. Lakin bu əsərlər arasında da istisnalar olduğunu qeyd etmək lazımdır. Məsələn Şəhristani əsasən fikirləri nəql etməklə kifayətlənib elmi davransa da digər müəlliflərin hamısında bu müşahidə edilmir. Əksər müəlliflər öz məzhəblərinə uymayan fikirləri rədd edir. Bu əsərlərdə müşahidə edilən təəssübkeşliklə müəllif özünü dini vəzifəsini yerinə yetirmiş hesab edir. Halbuki bu, sonrakı dövrlərdə yaşayanlara digər məzhəblərin fikirləri haqqında düzgün məlumat əldə etməyə mane olur. Məsələn İbn Hazm özü əsərini Zahiriyyə məzhəbini qorumaq üçün qələmə aldığını əl-Fəslin hər yerində deyir. Öz məzhəbini müdafiə etmək təbii olsa da ən azından fikirləri əslinə uyğun şəkildə nəql etmək gərəklidir. Məzhəblər tarixçisi isə obyektiv olmalıdır. Bu sahənin əsərləri diskriptiv (təsviri) metodla yazılmalıdır. Əsərlərin yazılışında və tərtibatında fərqlər vardır. Bu əsərlərdə bəzən məsələlər əsas alınır, bəzən firqə və məzhəb qurucuları ön planda yer tutur. Bu kitabların tərtibinə gəlincə, daha çox xronoloji baxımdan tərtib edilir. Bəzi əsərlərdə İslami olmayan fikirlərdən başlayıb İslamda olan məzhəblərə və fikirlərinə yer verilir. Məsələn Bağdadi İslam məzhəblərindən başlayıb sonra İslamda olmayan firqələrə keçir, sonra ifrat fikirlərə yer vermiş və nəhayət Əhli-sünnə ilə bitirmişdir. Təsnifdə əsas problem məzhəblərin sayı məsələsidir. Burada məşhur 73 firqə hədisi ilə əlaqəli olaraq bəzi müəlliflər bu hədisə bağlı qalmaq istəmişdir. 6 Yəni firqə və məzhəblərin sayını 73-ə çatdırmağa səy göstərmişlər. Halbuki bu say, əgər məzhəblərin qolları alınmazsa xeyli az olar. Əgər qolları da təsnifə daxil edilərsə daha artıq ola fırkalar), Ankara, Ankara okulu yayınları, 2004. Bütün bu əsərlər türk dilinə tərcümə olunmuşdur. Son əsər 2 məşhur klassik dövrü təmsil edən Şiə alimin əsərləri və tərcümələrindən ibarətdir. Şəhristaninin məşhur əsərinə gəlincə onun İslam məzhəbləri ilə əlaqəli olan hissəsi tərcümə edilmişdir. 6 Mustafa Öz, İlyas Üzüm, İslam məzhəbləri tarixi, s. 15-16. Yüklə 8,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|