Bakixanovun
Yüklə 279,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
110 cümləli tabeli mürəkkəb cümlədir. Deməli, bu iki cümləni bir- biri ilə bağlayan ən başlıca oxşar cəhətlərdən biri hər ikisinin eyni quruluşda olmasıdır. Bundan əlavə «Riyazül-qüds»dəki cümlədə işlənmiş «hala kim», «mülaqat» (görüş), «nola», «giriftar olmayam» sözlərinin çox cuzi fərqlə «Hədiqətüs- süəda» əsərində olması da diqqət cəlb edir. A.Bakıxanovun burada işlətdiyi «rücu qılmayam» (qayıtmayam), damgahi- məsaib (müsibətlər tələsi) leksik vahidləri də «Hədiqətüs- süəda»da olan «müraciət qılmasam» (qayıtmasam) və «dami- bəlayə» (bəla tələsi) ifadələri ilə yaxından səsləşir, daha doğrusu, eyni məzmun daşıyır. Hər iki cümlədə işlənmiş eyni köməkçi fellər - «qılmasam» - «qılmayam», «olmasam» - «olma- yam» isə eyni olduğu kimi, şəkil-forma baxımından da yaxındır: birincilər şərt şəklində, ikincilər isə arzu şəklindədir. Bütün bu oxşar cəhətlər A.Bakıxanovun yuxarıdakı cümləsində «Hədiqətüs-süəda»nın təsirini açıq-aşkar şəkildə sübut edən göstəricilər, dəlillər sırasındadır. Qeyd edək ki, «Riyazül-qüds»dəki yuxarıdakı cümlənin qarşılığı «Cəlaül-üyun»da da vardır. Bununla belə , «Cəlaül- üyun»dakı oxşar cümlə istər məzmunca, istərsə də formaca «Riyazül-qüds»dəki yuxarıdakı cümlədən bir qədər fərqlənir: «Məra be-donya hacəti nist, məra ba-xod be-ğəbr-e moəzzəm-e xod bebər və əz-şərr-e əşrar xelasi deh». (196a) (Mənim dünyaya ehtiyacım yoxdur, məni özünlə apar və düşmənlərin şərindən xilas et.) Göründüyü kimi, «Cəlaül-üyun»dakı bu cümlə ilə «Riyazül- qüds»dəki yuxarıdakı cümlə arasında məzmun baxımından yaxınlıq şərtidir. Düzdür, «Cəlaül-üyun»da da «Riyazül-qüds»də olduğu kimi, imam Hüseyn (ə.) babasına təxminən eyni xahişlə müraciət edir, bununla belə Məclisinin cümləsindəki fikir A.Bakıxanovun cümləsindəki kimi obrazlı və bədii şəkildə ifadə olunmamışdır. Bundan əlavə, Məclisinin cümləsi tabesiz mürəkkəb cümlə şəklindədir və bu baxımdan A.Bakıxanovun cümləsindən fərqlənir. Bütün bunlar daha bir maraqlı faktı üzə 111 çıxarır: A.Bakıxanov «Cəlaül-üyun»u tərcümə edərkən «Hədi- qətüs-süəda»ya da üz tutmuş, onun da istər məzmunundan, istərsə də formasından – rəngarəng cümlə quruluşundan, eləcə də ayrı-ayrı bənzərsiz söz və ifadələrindən uğurla və bacarıqla istifadə etmişdir. Bu və bu kimi faktlar isə, təbii ki, «Riyazül- qüds»də Füzulinin sözügedən əsərinin təsiri kimi dəyərləndirilə bilər. Bu təsir bəzi hallarda «Hədiqətüs- süəda»da olan ayrı-ayrı qrammatik formaların, sintaktik qəliblərin eynilə «Riyazül-qüds»də də verilməsində daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Nümunə olaraq bu üç məqtəl kitabındakı aşağıdakı bir cümləyə diqqət yetirək: «Cəlaül-üyun»da: «Pəs zəban-e cegərquşe-ye xodra dər dəhan-e mocezneşan-e xod qozaşt və məkid və ənqoştər-e xodra be-an fərzənd-e delbənd dad ke, dər-dəhan qozaşt». (222a) (Sonra öz ciyərguşəsinin dilini möcüzəli ağzına qoydu, sordu və öz üzüyünü o sevimli övladına verdi ki, ağzına qoysun.) «Hədiqətüs-süəda»da: «Həzrəti-imam gərdi-meydan çehreyi-pakından pak edüb, həzrəti-rəsulin nigini- mübarəklərin təskini-hərarət içün lə'li-abdarına mülazim etməgin bir miqdar təskin bulub yenə meydanə müraciət qıldı». (29, 269) «Riyazül-qüds»də: «Pəs şahzadənin zəbanın kəndü dəhani-möcüzbəyanına alub, dəf'i-hərarəti-atəş içün xatəmin lə'li-ləbi-gövhərnisarına mülazim etməgin müqərrər qıldı». (61 a) Qeyd edək ki, bu cümlələr Aşura günü Kərbəlada baş verən qanlı hadisələrdən bəhs edən hissədəki bir epizoddan götürülmüşdür. İmam Hüseynin (ə.) böyük oğlu Əli Əkbər döyüş meydanında bir müddət düşmənlərlə vuruşduqdan sonra susuzluğa tab gətirməyərək atasının yanına gəlir. Oğluna veriləsi su olmadığını bilən ata üzüyünü oğluna verir ki, onu ağzına almaqla müəyyən təskinlik tapsın. Bu cümlələrin hər 112 üçündə imamın (ə.) öz oğlu Əli Əkbərə üzük verməsindən danışılır, lakin onların məzmunlarında incə məna fərqi də nəzərə çarpır. Belə ki, «Hədiqətüs-süəda» əsərindəki cümlənin ilk hissəsi (imamın (ə.) Əli Əkbərin üzündəki meydan tozunu silməsi) «Cəlaül-üyun»da və «Riyazül-qüds»də yoxdur. Bundan əlavə, «Hədiqətüs-süəda»da imamın (ə.) Əli Əkbərə verdiyi üzüyün Peyğəmbərə (s.), digər iki əsərdə isə üzüyün imamın (ə.) özünə məxsus olması göstərilir. Ümumiyyətlə, yuxarıda verdiyimiz nümunədən fərqli olaraq, «Riyazül- qüds»dəki cümlə məzmunca «Cəlaül-üyun»a daha yaxındır. «Riyazül-qüds»dəki cümlənin ilk hissəsi (pəs şah- zadənin... alub) «Cilalü-üyun»dakı cümlənin eyni hissəsi ilə (pəs zəban-e... qozaşt) tam üst-üstə düşür. Bu cümlələrin həmin hissəsində bir neçə eyni və ya yaxın mənalı sözün işlənməsi də (pəs, zəban, dəhan, mo'cezneşan-möcüzbəyan) bunu açıq-aşkar şəkildə sübut edir. Bununla belə, «Ri- yazül-qüds»dəki bu cümlədə «Hədiqətüs-süəda»nın təsirini göstərən əlamətlər də az deyil. Bu baxımdan ilk növbədə A.Bakıxanovun cümləsindəki «dəf'i-hərarəti-atəş içün» birləşməsinin qarşılığının farsca cümlədə olmadığı halda, Füzulinin cümləsində oxşar birləşmə vardır: «təskini- hərarət içün». Bu iki birləşmənin istər məzmunca, istərsə də formaca yaxınlığı göz qabağındadır. Aydınlıq üçün qeyd edək ki, A.Bakıxanovun birləşməsi çağdaş dilimizdə belə səslənir: «Susuzluq hərarətini dəf etmək üçün». Füzulinin birləşməsini isə, fikrimizcə, tərcümə etməyə ehtiyac yoxdur: bu birləşmə də eyni mənanı daşıyır. Bundan əlavə «Riyazül-qüds»dəki «lə'li-ləbi-gövhərnisarına mülazim etməgin» (gövhərsaçan ağzına qoymağı) birləşməsi «Hədiqətüs-süəda»da olan «lə'li-abdarına mülazim etməgin» birləşməsi ilə demək olar ki, üst-üstə düşür. Deməli, buradakı səsləşmə daha çox üslubi səciyyə daşıyır, bədii dil nümunələri ilə bağlıdır. Onu da qeyd edək ki, Füzuli bu birləşmədəki «lə'li-abdar» birləşməsini məcazi mənada işlətmişdir: Yüklə 279,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|