Bakixanovun
Yüklə 279,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
103 əsərləri, lap qədimdən bəri, bir qayda olaraq, qafiyəli nəsrlə yazılırdı. Bu məsələdə islamın müqəddəs kitabı Qur'ani-Kərimin səc'li nəsrlə olması, sözsüz ki, mühüm rol oynamışdır. Deməli, Füzuli də bu məsələdə əski bədii nəsr ənənəsinə sadiq qalmış, A.Bakıxanov isə əsərini, fikrimizcə, bilavasitə sələfinin təsirilə qafiyəli nəsr şəklində qələmə almışdır. A.Bakıxanovun «Riyazül-qüds» əsərin də Füzuli «Hədi- qətüs-süəda»sının təsiri, əsasən iki şəkildə özünü göstərir: dil- üslub məsələlərində və məzmunda. Bir sıra hallarda bu səsləşmənin hər iki növü çulğaşır və vəhdət təşkil edir. Bu səsləşməni isə, aydındır ki, yalnız və yalnız «Riyazül-qüds»də Füzulinin sözügedən əsərinin təsiri kimi dəyərləndirmək mümkündür. «Riyazül-qüds»də «Hədiqətüs-süəda»nın təsirini bütün əsər boyu izləmək, müşahidə etmək mümkündür. Bu təsir hər iki əsərin dibaçə hissələrinin qarşılaşdırılmasında daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. «Hədiqətüs-süəda»nın bu hissəsi kiçik bir nəzm parçası ilə - rübai ilə başlanır. Rübaidə Füzuli üzünü Allaha tutaraq ulu Tanrıdan eşq diləyir, Ona olan bağlılığını daha da artırmağı təmənna edir: Ya Rəb, rəhi-eşqində bəni şeyda qıl, Əhkami-ibadatı bana icra qıl, Nəzareyi- sün'ində gözüm bina qıl, Övsafi-həbibində dilim guya qıl. (29, 21) «Riyazül-qüds» də eynilə bir riibai ilə başlanır və burada da eşqdən danışılır. A.Bakıxanov da Füzuli kimi ulu Tanrıya üz tutaraq Ondan tale yolçusu olmasında (Allaha qovuşmaqda) uğur istəyir. Müəllif həmçinin eşqin köməyilə rahatlıq tapmağı, bu dünya ilə əlaqəsini kəsməyi Allahdan umur: Ya Rəb, bəni rəhi-nurda iqbal eylə, Eşq ilə cəhandə fariğülbal eylə. 104 Kəs rabiteyi-əlayiqim aləmdən, Sevdazədeyi -cəmali-iclal eylə. (1b) Bu rübailərdə təxminən eyni mətləbdən danışılması göz qabağındadır və fikrimizcə, əlavə şərhə ehtiyac yoxdur. Füzuli «Hədiqətüs-süəda»nın dibaçə hissəsinin sonunda daha iki yerdə verilən şeir parçasında Allah- taalaya müraciət edərək, Ondan bu kitabını başa vurmaq üçün kömək və yardım diləyir. Kitabın dibaçəsi şairin bu misraları ilə bitir: Ya Rəb, müsafiri-rəhi-səhrayi-möhnətəm, Tovfiq edüb rəfiq bana sidq rəhbər et. Sərmənzili-muradə yetür, sərbülənd qıl, Məhrum qoyma, cümlə muradım müyəssər et. (29, 26) A.Bakıxanov da «Riyazül-qüds»ün dibaçə hissəsinin sonunda eyni niyyət və məramla ulu Tanrıya üz tutaraq girişdiyi bu işdə Yaradandan ona qüvvət və bacarıq verməsini bəxş etməsini diləyir : Ya Rəb, bu əmri-baisi-təhsili-kam qıl, Tovfiqini bənim ilə rəfiqi-müdam qıl. Sərkeşi-səməndi-xaməmişkini ram edüb, Teyyi-təriqi-mətləb içün tizkam qıl. (4b) Tarixilik baxımından üç əsrlik bir fasilə ilə bir-birindən aralı düşən bu şeir parçalarının məzmunları arasında da açıq- aşkar bir yaxınlıq, uyğunluq özünü göstərir. Füzulinin qitə janrında yazdığı şeir parçasının ikinci misrasında işlənmiş «tovfiq» (bacarıq, qüdrət, uğur) və « rəfiq » (yoldaş) sözlərinin A.Bakıxanovun şeir parçasında da eynilə işlənməsi buna əyani sübutdur. «Riyazül-qüds»ün dibaçəsinin ümumi məzmunu da 105 «Hədiqətüs-süəda»nın eyni hissəsində ifadə olunan fikirlərlə üst-üstə düşür. Aydınlıq üçün qeyd edək ki, Füzuli «Hədiqətüs- süəda»nın dibaçəsində ilk öncə Allah-taalanın insanları, xüsusilə də ən sevimli bəndələri olan peyğəmbərləri sınağa çəkdiyini, bu niyyətlə onlara bəla göndərdiyini yada salır və bu baxımdan sonuncu peyğəmbər həzrət Məhəmmədin (s.) müsibətlərlə daha çox üzləşdiyini, buna görə də ən uca və şərəfli məqama layiq görüldüyünü bildirir. Sonuncu fikir eynilə «Riyazül-qüds»də də vurğulanır. Maraqlıdır ki, burada hətta bəzi ifadələr üst-üstə düşür. Məsələn: «Hədiqətüs-süəda»da: «Lacərəm, məcmu'i-ənbiyadən rütbəsi əfzəl və bəliyyatı ətəmmü əkməldür» (29, 23). «Riyazül-qüds»də: « Necə kim həzrəti-rəsulun cümlədən rütbəsi ə'la olduğundan bəliyyatı əkməl və ətəmm... idi» (3a). Göründüyü kimi, bu cümlələrdəki son üç söz (bəliyyat - bəlalar; ətəmm - daha tam, daha bütöv; əkməl - daha mükəmməl) tamamilə eynidir. Bundan əlavə, hər iki cümlədə sonuncu peyğəmbərin rütbəsinin bütün peyğəmbərlərdən üstün olduğu vurğulanır. Füzuli «Hədiqətüs-süəda»da daha sonra bəla və müsibət mövzusunu davam etdirərək ən müsibətli və faciəli hadisə olan Kərbəla vaqiəsi üzərinə gəlir və bu mövzuda ərəb və fars dillərində bir sıra kitablar yazıldığı halda, türkcə belə bir kitabın əldə olmadığını, buna görə də həmvətənlərinin bu böyük nemət və savabdan faydalana bilmədiklərini qeyd edir. Belə bir işin əbədi səadətə qovuşmaq üçün bir vasitə olduğunu dərk edən Füzuli öz dövründə çox məşhur olan Kaşifinin fars dilində yazdığı «Rövzətüş-şühəda» kitabını sərbəst-yaradıcı şəkildə ana dilinə çevirmək qərarına gəldiyini açıqlayır (bax: 29, 21-26). Füzulidən üç əsr sonra A.Bakıxanov da «Riyazül-qüds»ün dibaçəsində irəlidə qeyd edildiyi kimi, başlıca diqqəti əsərin yaranma səbəbinin açıqlanmasına yönəltmişdir. Maraqlıdır ki, A. Bakıxanovun dibaçədə bu mövzunun açıqlanması ilə bağlı işlətdiyi cümlələr və ayrı-ayrı ifadələr «Hədiqətüs- 106 süəda»nın analoji yerlərindəki bəzi cümlə və ifadələrlə yaxından səsləşir. Məsələn: «Hədiqətüs-süəda»da: «Bu səbəbdən iqtizayi-ümumi- matəmi-al zəbani-hal ilə məni-xaksarə təərrüz etdi və dəsti- təərrüzlə, giribanım dutdi ki, ey pərvərdeyi-xani ne'məti-feyzi- şahi-Kərbəla – Füzuliyi-mübtəla, nola gər bir tərzi- mücəddədə müxtəre' olasan və himmət dutub bir məqtəli- türki inşa qılasan ki, füsəhayi-türkizəban istima'indən təməttö' bulalar və idraki-məzmunində ərəbdən və əcəmdən müstəğni olalar» (29, 25). «Riyazül-qüds»də: «Sərpənceyi-təvəlla giribangiri- xatiri-ixlasi-məzahir olub, şahidi-məhəbbət hicabi-xəfadən ərzi-cəmal edüb bəni müxatib qıldı kim, ey kuyi-vəfadə aşiqəm deyüb laf edən və təriqi-müvəddətdə sabitqədəm təmənnası ilə gedən. Beyt: Bəsteyi-dami-ələm, pamali-ənduhi-məlal, Bülbüli-gülzari-matəm Qüdsiyi-şuridəhal. Vəqayeyi-Kərbəla və sair əhadisi sihhət ilə zikr edən «Cəlaül-üyun» kitabından özgə yoxdur kim,.. hala sən dəxi... türki istilahına tərcümə qılub (seçdirmə bizimdir – M.N.) bir kitabi-müxtəsəri-müfid tərtib etmək ilən lazımdır ki... füsəhayi-türk istima'indən F * F istifadeyi-təməttüat və kəsbi- məani qılalar». (4a) Bu iki müxtəlif əsərdən verilən parçalarda eyni məsələdən, eyni mətləbdən bəhs olunur. Hər iki sənətkar Kərbəla vaqiəsi mövzusunda bir kitab «inşa qılmaq» (Füzuli) və ya «tərtib etmək» (A.Bakıxanov) xahişi ilə ona müraciət edildiyini bildirir. A.Bakıxanov da sələfi Füzuli kimi belə bir kitabın «füsəhayi-türk» (“türkün gözəl danışanları”) üçün hazırlandığını xüsusi olaraq vurğulayır. * Əlyazmada yanlış olaraq «istimalindən» kimi yazılmışdır. Yüklə 279,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|