Bakixanovun
Yüklə 279,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
107 Biri XVI əsrdə, digəri isə ondan üç əsr sonra - XIX yüzillikdə qələmə alınmış bu iki nümunənin məzmunları bir-birinə yaxın olduğu kimi, onlarda dil-üslub xüsusiyyətləri baxımından da üst-üstə düşən məqamlar açıq-aşkar şəkildə özünü göstərir. Deməli, A.Bakıxanov «Riyazül-qüds»ü qələmə alarkən, xüsusilə də onun dibaçə hissəsini yazarkən dahi sələfi Füzulinin «Hədiqətüs-süəda» əsərinin güclü təsiri altında olmuş və bu bənzərsiz sənət nümunəsindən yaradıcılıqla və uğurla bəhrələnmişdir. «Riyazül-qüds»ün sonluq hissəsi olan «Xatimə» də müəyyən mənada «Hədiqətüs-süəda»nın eyni hissəsini yada salır. Belə ki, Füzuli «Hədiqətüs-süəda»nın sonunda dövrün hökmdarını (Sultan Süleyman Qanunini) və əsərini ithaf etdiyi Məhəmməd Paşanı təriflədikdən sonra kitabı tamamladığı üçün Allaha şükürlər edir və onu bu misralarla bitirir: Hücumi-möhnəti-dövran məluli, Giriftari-qəmi-aləm Füzuli. Degil ol ləhceyi-göftarə qadir Kim, ola qabili-səm'i-əkabir. Qılır cəmiyyəti-dil ləfzi-dilkəş, Müşəvvəş söyləməz, illa müşəvvəş. Gəl, ey hali-təkəllümdən xəbərdar, Tərəhhüm qıl, təərrüz qılma, zinhar. (29, 316) Şair burada dünya qəmi üzündən dərdli-kədərli olduğunu dilə gətirərək yazır ki, onun sözlərinin ləhcəsi (dili) böyüklərə layiq deyil. Dahi sənətkar, burada əsərinin türkcə olduğunu və böyük adamların (yuxarı təbəqə adamlarının) daha çox ərəb dilinə üstünlük verdiklərinə işarə edir. Sonda isə o, insanları ürəyiyumşaqlığa, rəhmli olmağa, bir-birlərinə zülm etməməyə çağırır. «Riyazül-qüds»ün sonluğunda «Hədiqətüs-süəda»nın bu hissəsi ilə səsləşən məqamlar vardır. Birincisi, «Riyazül-qüds» də 108 «Hədiqətüs-süəda» kimi şeirlə bitir. Bundan əlavə, «Riyazül- qüds»ün sonundakı A.Bakıxanovun aşağıdakı şeir parçası istər məzmunca, istərsə də formaca Füzulinin yuxarıdakı misralarını yada salır. Bəla dilxuni, möhnət naşəkibi , Gülüstani-müsibət əndəlibi, Xəzan pamali Qüdsi didəgiryan Qılub şivən, çəkübdür bəs ki əfğan, Bu matəmdə pərişanhal olubdur, Keçübdür novbəhari, lal olubdur. Qalub aciz bəyani-müddəadə, Məcali-nitqi yox bundan ziyadə Ki, qət' etsün muradi olmayıb qeyr, Sərvi-din «qailən ətməti bilxeyr.» (91a) A.Bakıxanov bu misralarda yasa, matəmə batdığını, qəmli-kədərli və gözü yaşlı olduğunu bildirərək yazır ki, bu faciəli hadisəni şərh etmək üçün gücü ancaq buna (türkcə bir tərcümə əsərini qələmə almağa) çatmışdır. Göründüyü kinıi, burada məzmun baxımdan Füzulinin yuxarıdakı misraları ilə müəyyən bir yaxınlıq müşahidə olunur. Bu şeir parçalarının biçimi, qafiyə quruluşu da eynidir: hər ikisi məsnəvi şəklindədir. Hər iki şeir parçasında müəlliflərin adlarını çəkməsi də onları müəyyən mənada bir-birinə yaxınlaşdırır. «Riyazül-qüds»ün sonluq hissəsində A.Bakıxanov kitabı tamamlamasını qeyd edərkən yazır: «Çün istilahım ərəbi olmamaqdan ərəb ləfzi ilə əksəri-əbyatı nəzm etmək təb'ə giran idi, bu təklifi ondan götürdim» (91a). Göründüyü kimi, A.Bakıxanov da burada ustadı Füzuli kimi ərəb dili məsələsinə toxunaraq yazır ki, kitabdakı beytləri (şeir parçalarını) ərəbcə yazmaq çətin olduğu üçün bu işi öhdəsinə götürməmişdir. Deməli, bu məsələdə də hər iki əsərin uyğun hissələrində müəyyən bir oxşarlıq müşahidə olunur. 109 Qeyd etdiyimiz kimi, «Riyazül-qüds»ün dil-üslub xüsusiyyətlərində də «Həqiqətüs-süəda»nın güclü təsiri açıq- aşkar və qabarıq şəkildə özünü göstərir. Bu təsirin ən başlıca göstəricisi olaraq «Riyazül-qüds»ün də «Hədiqətüs-süəda» kimi yüksək üslubda - klassik kitab üslubunda (bax: 21,208-209; 33, 56-57 ) qələmə alınmasını göstərmək olar. Bundan əlavə, «Riyazül-qüds»ün yüksək poetik xüsusiyyətləri ilə seçilən dilində işlənmiş ayrı-ayrı deyim və ifadələr, hətta bəzi cümlələrin quruluşu da «Hədiqətüs-süəda»nı yada salır, bu iki əsər arasında müəyyən səsləşmələr, oxşar cəhətlər yaradır. Buna nümunə olaraq hər iki əsərdəki aşağıdakı cümlələrə diqqət yetirək: «Hədiqətüs-süəda»da: «Ya cəddah, hala ki mülaqat müyəssər olubdur və talibi-mətlubin bulubdur, nola dünyaya müraciət qılmasam və bir dəxi ol dami-bəlayə giriftar olmasam». (29, 172) «Riyazül-qüds»də: «Ey cəddi-əmcədi-aliməqamım, hala kim feyzi-vüsal halimə şamil və şərəfi-mülaqatın bana hasil olmuşdur, nola əgər hüzürində olub dünyayə rücu qılmayam və damgahi-məsaibü əhzanə giriftar olmayam». (35a) Öncə qeyd edək ki, bu cümlələr eyni epizoddardır və eyni surətin - hər iki əsərin baş qəhrəmanı olan imam Hüseynin (ə.) dilindəndir. Mədinədən Məkkəyə yola düşməzdən öncə yaxın adamlarının qəbirlərini ziyarət edən imam Hüseyn (ə.) yuxuda babasını - Peyğəmbəri (s.) görür və yuxarıdakı sözləri o həzrətə deyir. İstər «Hədiqətüs-süəda»dakı, istərsə də «Riyazül-qüds»dəki bu cümlədə təxminən eyni fikir ifadə olunur: İmam Hüseyn (ə.) yuxuda babasına bildirir ki, bu dünyada yaşamaq istəmir, o həzrətin yanına - behiştə getmək istəyir. Bu iki cümlə istər quruluşuna, istərsə də tərkiblərindəki leksik vahidlərə görə - bir sözlə, dil-üslub xüsusiyyətlərinə görə də bir-biri ilə yaxından səsləşir. Göründüyü kimi, A.Bakıxanovun cümləsi eynilə Füzulinin cümləsi kimi «hala ki» (indi ki) şərt bağlayıcısının köməyi ilə qurulmuş şərt budaq Yüklə 279,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|