Bakixanovun
Yüklə 279,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
113 lüğəvi mənası qiymətli daş olan «lə'l» sözü da «ağız» mənasını daşıyır. A.Bakıxanov da, təbii ki, Füzulinin təsiri ilə burada həmin sözü «ağız» mənasında işlətmişdir. Məclisinin cümləsində isə bu sözün qarşılığı həqiqi mənada işlənmiş «dəhan» (ağız) sözüdür. A.Bakıxanovun bu cümlədə işlətdiyi «mülazim etməgin» feli öz formasına görə diqqəti cəlb edir. İstər Füzulinin cümləsində, istərsə də A.Bakıxanovun cümləsində bu söz feli bağlama məzmununu daşıyır. «Hədiqətüs-süəda»da - məgin şəkilçili digər feli bağlamaların işlənməsi də bunu sübut edir. Məsələn: «Əhli-məclis bu hekayətdan mütəəssir olub fəryadə gəlməgin Yezid ayıtdı» (29, 301). Bununla belə, dil tariximizə aid tədqiqatlarda bu formada olan feli bağlama qeydə alınmamışdır. «Riyazül-qüds»də işlənmiş «mülazim etməgin» feli bağlaması, təbii ki, bilavasitə Füzuli «Hədiqətüs- süəda»sından əxz olunmuşdur. Beləliklə, yuxarıdakı cümlələrin qarşılaşdırmasından belə bir nəticəyə gəlmək olar: A.Bakıxanov bu cümləni ümumilikdə götürdükdə «Cəlaül-üyun»dan sərbəst şəkildə tərcümə etmişdir, Bununla belə, yuxarıda qeyd etdiyimiz ifadələr burada «Hədiqətüs-süəda»nın da müəyyən təsiri olduğunu açıq-aşkar şəkildə sübut edir. Deməli, A.Bakıxanov bu cümləsində hər iki qaynaqdan bəhrələnmişdir. Bu qəbildən olan daha bir nümunəyə diqqət yetirək: «Riyazül-qüds»ün beşinci babının səkkizinci fəslində imam Hüseynin (ə.) düşmənlə vuruşarkən fürsətdən istifadə edərək su içmək məqsədilə Fərat çayına girməsi, lakin bu zaman eşitdiyi bir sözə görə (guya düşmən qoşunu qadınlar olan çadırlara daxil olmuşdur) aldanaraq su içmədən geri dönməsi təsvir olunur. Məclisi bu epizodu təsvir edərkən ona belə bir detal da əlavə edir ki, imam Hüseyn (ə.) atı ilə bərabər suya girdikdə əvvəl atına su içməyi buyurur, sonra özü su içmək istəyir. Bu kiçik detal «Riyazül-qüds»də buraxılmışdır. Füzulinin «Hədiqətüs-süəda»sında da ona rast gəlmirik. Bundan əlavə, 114 «Riyazül-qüds»də epizodun təsvirində istifadə olunan bəzi söz və ifadələr «Cəlaül-üyun»la müqayisədə, «Hədiqətüs-süəda» əsərindəki leksik vahidlərlə daha yaxından səsləşir. Həmin epizoddan bir parça sözügedən əsərlərdə aşağıdakı kimidir: «Cəlaül-üyun»da: «Çun emam kəfi əz-ab bər gereft ke, beyaşaməd, məl'uni fəryad zəd ke, to ab miaşami və ləşkəre- moxalef dər xeymeha-ye hərəm dər- amədeənd . Həzrət abra rixt və ru be-xeymeha rəvane şod, did ke, an xəbər əsli nədaşte. Danest ke, moğədder şode əst ke, ruze-ye an ruzra əz ab-e kovsər be-dəst-e Xeyrol-bəşər eftar nəmayəd». (223 b) (İmam ovcuna su alıb içmək istərkən bir məlun (lənətə gəlmiş) qışqırdı ki, sən su içirsən, ancaq düşmən qoşunu qadınların çadırlarına daxil olub. Həzrət suyu tökdü, çadırlara üz tutdu və gördü ki, o xəbər doğru deyil. Bildi ki, alnına yazılıb ki, o günün orucunu Xeyrül-bəşərin (Peyğəmbərin) əli ilə kövsər suyu ilə iftar edəcəkdir.) «Hədiqətüs-süəda»da: «Nəhəngvar abi-Fərata girib, əlinə su alıb içmək tədarükündə ikən bir kimsənə nida yetirdi ki, ey Hüseyn, nə su içmək məcalıdır, ləşkəri-bədxah qarəti-hərəmsəraya mütəvəccih oldılar. Kəmali-qeyrət inani- ixtiyarın əlindən alub, bir qətrə su içmədən səməndi- seylrəftarın canibi-xeyməgahə səddi-sipər edüb yetdikdə gördi ki, ol avaz mən'i-ab içün bir hiylə imiş. Amma müvafiqi- iradeyi-təqdir vaqe olmış, zira ol gün şərbəti-şəhadət içmək müqərrər idi» (29, 276). «Riyazül-qüds»də: «Sərvəri-sineyi-Xeyrül-bəşər və nuri-dideyi-saqiyi-kövsər... mərkəbi-dəryanəvərdin nəhri- Fərat içrə sürüb şürbi-ab tədarükində ikən bir məl'un səda yetirdi kim, ya Hüseyn, sən su içməkdəsən, ləşkəri-müxalif daxili-xiyami-hərəm olmışlar. Həzrəti-imam suyi əlindən töküb, dəsti-qeyrət zimami-izzətin büküb xeyməgahə gəldükdə gördi ol xəbəri-qeyri-vaqe kəndüsinə mən'i-ab içün bir hiylə imiş. Amma müvafiqi-təqdir olub, ol günun 115 ruzəsin zülali-kövsərdən iftar etməgə vəsilə imiş». (63b) Bu nümunələri də müqayisəli şəkildə və diqqətlə nəzərdən keçirdikdə «Riyazül-qüds»dəki parçanın «Hədiqətüs- süəda»da olan eyni hissəyə daha yaxın olması nəzərə çarpır. Bu yaxınlıq ilk növbədə hər iki nümunədəki cümlələrin quruluşlarında özünü göstərir. Füzulinin birinci cümləsi tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədir və onun baş cümləsində feli bağlama tərkibləri işlənmişdir. A.Bakı- xanovun birinci cümləsi də oxşar quruluşludur. Maraqlıdır ki, A.Bakıxanovun bu cümlədə işlətdiyi «tədarükində ikən» ifadəsi eynilə Füzulinin cümləsində də vardır. Bundan əlavə, buradakı «səda yetürdi» tərkibi feli Füzulinin cümləsindəki «nida yetürdi» tərkibi feli ilə yaxından səsləşir. Bu cümlələrdəki xitablar da (ey Hüseyn, ya Hüseyn) eynidir. «Cəlaül-üyun»da isə bu cümlə bir qədər başqa quruluşdadır, həm də onda xitab işlənməmişdir. «Riyazül-qüds»ün ikinci cümləsinin «mən'i-ab içün bir hiylə imiş» hissəsinin eynilə «Hədiqətüs-süəda» əsərində də işlənməsi bu yaxınlıq və oxşarlığı sübut edən tutarlı dəlillərdən sayıla bilər. «Riyazül-qüds»dəki sonuncu cümlənin «amma müvafiqi-təqdir olub» hissəsi də «Hədiqətüs- süəda»nın eyni cümləsinin həmin hissəsi ilə («amma müvafiqi- iradeyi-təqdir vaqe olub») yaxından səsləşir. «Riyazül-qüds»dəki bu parça ilə «Cəlaül-üyun»da olan nümunə arasında da müəyyən yaxınlıq və uyğunluq olduğunu göstərən əlamətlər az deyil. Məsələn, «Cəlaül-üyun»da işlənmiş «məl'un», «ləşkəri-müxalif» (düşmən qoşunu), «ruzə» (oruc), «kövsər», «iftar» kimi söz və ifadələrin «Riyazül-qüds»də də olması buna əyani sübutdur. Bununla belə, «Riyazül-qüds»dəki bu parça bütövlükdə götürdükdə «Hədiqətüs-süəda»da olan nümunə ilə daha yaxından səsləşir və onlar arasındakı oxşarlıq, yaxınlıq əlamətləri daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. «Riyazül-qüds»lə «Hədiqətüs-süəda» arasındakı səs- ləşmə məqamları hər iki əsərdə hadisələrin təsviri zamanı istifadə olunan bəzi obrazlı ifadələrin, ayrı-ayrı məcaz Yüklə 279,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|