Bakixanovun
Yüklə 279,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
123 olduğunu təsdiqləyir. Bəs onda «Riyazül-qüds»də açıq-aşkar özünü göstərən «Hədiqətüs-süəda» təsirini nə ilə izah etmək olar? Fikrimizcə, bu təsiri təkcə sözügedən əsərlər arasındakı məzmun bağlılığı və yaxınlığı ilə izah etmək düzgün olmazdı. Yuxarıda da xüsusi olaraq vurğuladığımız kimi, «Riyazül-qüds»ü «Hədiqətüs-süəda»ya bağlayan amil- lər sırasında dil-üslub məsələsi də xüsusi yer tutur. Məlum olduğu kimi, Füzulinin bütün əsərləri yüksək bədii üslubda - klassik-kitab üslubunda (bax: 21, 208-212; 33, 57-61) qələmə alınmışdır. Dahi sənətkarın «Hədiqətüs-süəda»sı da bu üslubdadır və sonrakı yüzilliklərdə Azərbaycan ədəbiyyatında klassik üslubda qələmə alınan anadilli bütün bədii nəsr əsərləri üçün əvəzsiz örnək olmuş, onlara öz güclü təsirini göstərmişdir. Təkcə bunu qeyd etmək kifayətdir ki, XVIII əsrə aid Möhsün Nəsirinin «Lisanüt-teyr», A.Bakıxanovun «Kitabi-Əsgəriyyə» əsərlə- rində də bu təsirin qabarıq izləri özünü göstərir, halbuki bu əsərlər arasında məzmunca heç bir bağlılıq yoxdur. Maraqlıdır ki, Möhsün Nəsiri «Lisanüt-teyr»in mətninə Füzuli şeir- lərindən nümunələr daxil etməklə yanaşı, əsərini «Hədiqətüs- süəda»nın aşağıdakı son misraları ilə tamamlamışdır: Gəl, ey hali-təkəllümdən xəbərdar, Tərəhhüm qıl, təərrüz qılma, zinhar (50, 243). Deməli, M.Nəsirinin sözügedən əsərində Füzuli təsiri ilk növbədə dahi sənətkarın bənzərsiz və möcüzəli sənətinin sehri və tilsimi ilə bağlıdır. Məlum olduğu klmi, A.Bakıxanovun yaşayıb-yaratdığı XIX yüzillikdə isə Azərbaycan ədəbiyyatında Füzuli təsiri daha güclü olmuş və bu dövrdə yaşamış bir çox şairlər dahi sənətkarın doğma ana dilindəki qəzəllərinə nəzirələr və təxmislər yazmışlar. Bu təsir ədəbi məclis üzvü olan şairlərin yaradıcılığında daha qabarıq şəkildə özünü göstərmişdir. A.Bakıaxanov da həm Qubadakı “Gülüstan” məclisinin, həm 124 də Tiflisdə fəaliyyət göstərən “Divani- hikmət ” ədəbi məclisinin üzvü olmuşdur. Deməli, A.Bakıxanov yaradı- cılığındakı Füzuli təsirini təbii bir hal kimi qəbul etmək lazım gəlir . Beləliklə, A.Bakıxanovun «Riyazül-qüds» əsəri ilə Füzulinin «Hədiqətüs-süəda»sının mətnlərinin qarşılaşdırılması göstərir ki, birincidə ikincinin güclü təsiri olmuşdur. Bu təsir «Riyazül-qüds»də istər əsərin əsas hissəsi olan nəsrdə, istərsə də kitabdakı nəzm parçalarında açıq-aşkar şəkildə özünü göstərir və təkcə məzmun məsələsi ilə məhdudlaşmır, eyni zamanda dil- üslub xüsusiyyətlərini də özündə birləşdirir. 125 İKİNCİ BÖLMƏ «Riyazül-qiids»ün dil-üslub və bədii sənətkarlıq xüsusiyyətləri A.Bakıxanovun «Riyazül-qüds» əsəri indiyədək öyrənil- mədiyi kimi, onun dil-üslub xüsusiyyətləri də, təbii ki, araşdırılmamışdır. Bununla belə, Azərbaycan ədəbi dili tarixinə aid tədqiqatlarda, ümumiyyətlə, A.Bakıxanovun dilinə, o cümlədən nəsr dilinə də müəyyən yer ayrılmış, onun başlıca səciyyəvi xüsusiyyətləri qeyd olunmuşdur (bax: 33, 59-67). A.Bakıxanovun ana dilində yazdığı nəsr əsəri isə, məlum olduğu kimi, ikidir: «Riyazül-qüds» və «Kitabi-Əsgəriyyə». Ədəbi dil tarixinə aid araşdırmalarda bu əsərlərdən ikincisinin dil faktlarından müəyyən dərəcədə istifadə edilsə də, birincisi toxunulmaz qalmışdır. Bu məsələdə, təbii ki, «Riyazül-qüds»ün sırf dini məzmun daşıması ilə yanaşı, yalnız əlyazma şəklində mövcudluğu, yəni nəşr olunmaması da öz təsirini göstərmişdir. Azərbaycan ədəbi dil tarixini araşdıran görkəmli dilçi alim, Azərbaycan MEA-nın həqiqi üzvü, professor T.Hacıyev yazır: «XIX əsrin birinci yarısında klassik-kitab üslubunun ən istedadlı nümayəndəsi A.Bakıxanovdur» (32, 56). «Kitabi-Əsgəriyyə»nin dilini «klassik-kitab nəsrinin tipik nümayəndələrindən» biri kimi səciyyələndirən alim qeyd edir ki, əsərdə sözügedən üslubun bütün əlamətləri saxlanılmışdır. Həmin əlamətlər sırasında isə 126 alim bunları qeyd edir: ərəb-fars sözlərinin bolluğu, cümlələrin uzunluğu, silsiləli izafət tərkiblərinin işləkliyi və nəsrin qafiyəli olması (32, 64). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, professor Ə.Dəmirçizadə də yuxarıdakı əlamətləri bu və ya digər dərəcədə Füzulinin nəsr dilinə aid etmişdir (bax: 21, 208-209). Biz də irəlidə «Riyazül-qüds»də Füzulinin «Hədiqətüs-süəda» əsərinin təsirindən bəhs edərkən bu məsələyə - birincidə dil-üslub baxımından ikinci ilə müəyyən səsləşmə və yaxınlığın olması məsələsini konkret nümunələrlə göstərmişdik. Professor T.Hacıyev də «Kitabi-Əsgəriyyə»nin dilindən bəhs edərkən onun dili ilə Füzulinin ana dilindəki nəsr əsərlərinin ( D ivanının dibaçəsi, «Şikayətnamə» və məktublarının nəsr hissələrinin) dili arasında tam eynilik olduğunu qeyd edir (32, 65). Bütün bunları nəzərə alaraq, «Kitabi-Əsgəriyyə»nin dili haqqındakı fikirləri bütövlükdə götürdükdə «Riyazül-qüds»ə də aid etmək olar. «Riyazül-qüds» də «Kitabi-Əsgəriyyə» kimi şərti olaraq «klassik-kitab üslubu» adlandırılan (33, 56-57) yüksək bədii üslubda qələmə alınmışdır və onun bütün səciyyəvi xüsu- siyyətlərini özündə daşıyır. Düzdür, burada bir incə məqam A.Bakıxanovun bu iki əsərini dil-üslub xüsusiyyətləri baxımından eyni müstəviyə qoymağa, onlara tam eyni gözlə baxmağa müəyyən mənada «mane olur». Məsələ burasındadır ki, onlardan birincisi, orijinal əsər, ikincisi isə, bütün əlamətlərinə görə klassik sərbəst-tərcümə nümunəsidir. Klassik tərcümə əsərlərində isə, bir sıra hallarda bu və ya digər dərəcədə orijinalın dilinin təsiri müşahidə olunur (bax: 56, 159-169). Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, «Riyazül-qüds»də isə bu təsir, demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Deməli, «Kitabi-Əsgəriyyə» və «Riyazül- qüds» arasında dil-üslub xüsusiyyətləri baxımından ciddi bir fərqdən danışmağa belə dəyməz. Bu fərq hətta olsa belə, əhəmiyyətli ola bilməz, çünki onların hər ikisi eyni sənətkarın qələmindən çıxmışdır və qafiyəli nəsrlə, yüksək bədii üslubda qələmə alınmışdır. Professor T.Hacıyev «Kitabi-Əsgəriyyə»dən bir par- Yüklə 279,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|