Bakixanovun
Yüklə 279,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
127 çanı nümunə kimi verərək onun dilindəki sözlərin dörddə üçünün əcnəbi leksikonu olduğunu diqqətə çatdırır (32, 65). Eləcə də professor Ə.Dəmirçizadə «Hədiqətüs-süəda»nın giriş hissəsində 300 sözdən ibarət bir mətndə işlənmiş azərbaycanca (türkcə) sözlərin cəmi 23 olduğunu yazır (21, 208). Maraqlıdır ki, «Riyazül-qüds»də də bu məsələdə vəziyyət, demək olar ki, eynidir. Bunu aşağıdakı kiçik parçada əyani olaraq görmək mümkündür: «Zümreyi-ərbabi-kəmal və əhli-irfanə izhari-hal və firqeyi- u l ü ləlbabi-nüktədanə ərzi-məal oldur kim, vüfuri-əhli- cəlalət və kəsadi-bazari-kəmalatə və qilləti-fürsət və füqdani-alatə və ədəmi-istitaət iğtişaşi-halimə və təfriqeyi-həvas və kəsrəti- iştiqalimə bakub və əksəri-istilahətdən ittila' bulmayub, bu fünun əhlindən olmaduqimə və mövlid və mövtinim bu növ namünasib məqam olub, özgə biladi-əhli sədada səfər qılmaduqimə nəzəri - insaf burakub, əlfazi-məaində rəkik və nöqsan məlhuz olsa və ədəmi-tətabiq səvabiti-rəvayətdə və nöqsi-təvafüq rəvabiti- ibarətdə zühurə gəlsə, məlamət qılmayub, islah etsünlər» (91a). Cəmi bir cümlədən ibarət olan bu nümunədə yüksək klassik üslubda yazılmış əsərlər üçün səciyyəvi olan bütün əlamətlər öz əksini tapmışdır. Bu baxımdan birinci olaraq, nümunədəki ərəb-fars sözlərinin əksəriyyət təşkil etdiyini göstərmək olar. Belə ki, cümlədə işlənmiş 76 sözdən («və» bağlayıcısını hesaba almırıq) cəmi 13-ü türk mənşəli sözdür: oldur kim, bakub, bulmayub, bu (2 dəf ə işlənib), olmaduqimə, özgə, qılmaduqimə, burakub, olsa, gəlsə, qılmayub, etsünlər. Bu sözlərdən də ikisi «qılmaq» köməkçi feli (müxtəlif formada), ikisi «olmaq» köməkçi feli (müxtəlif formada), biri isə «etmək» köməkçi felidir. Bu cümlənin ikinci bir səciyyəvi xüsusiyyəti onun çağdaş ədəbi dilimizlə müqayisədə olduqca uzun olmasıdır. Üçüncüsü, burada çoxlu izafət tərkibləri vardır; dördüncüsü isə, nəsrdə qafiyəlilik əlamətləri özünü göstərir. Deməli, Füzulinin «Hədiqətüs-süəda»sının, A.Bakıxanovun «Kitabi-Əsgəriyyə»sinin dili üçün əlamətdar olan bütün xüsusiyyətlər «Riyazül-qüds» üçün də səciyyəvidir. Bu cümlə 128 ərəb-fars sözləri və ifadələri ilə yüklənməsinə baxmayaraq, qrammatik quruluşuna görə dilimizin öz qayda-qanunlarına tabedir. Cümlədə öz dilimizə məxsus hal şəkilçilərinin işlənməsi, «ol» işarə əvəzliyinin, feillərin xəbər yerində çıxış etməsi buna əyani sübutdur. Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıdakı nümunə əsərin sonluq («Xatimə») hissəsindədir və A.Bakıxanovun özünə məxsusdur, tərcümə deyil. Məlum olduğu kimi, klassik kilab nümunələrində isə dil qəlizliyi daha çox onların əvvəllərində və sonlarında olan hissələrdə daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. «Riyazül-qüds»də bilavasitə əsərin məzmunu ilə bağlı hissələrdə də ərəb-fars sözləri üstünlük təşkil edir. Məsələn: «Səpidədəm ki əmaridari-qafileyi-əyyam hövdəci- zərrini-aftabı naqeyi- sürxmuyi -şəfəq üzrə bağlayub məhari- zərtari-şüayla biyabani-sipehrə çəkməkdə idi, həsbül-hökm həzrəti-əqdəsi-vala saribanlar məhmilləri cəmmali-kuh kuhani-gərdunmisal üzrə bağlayub rəvanə olduqda Mə- həmməd Hənəfiyyə gəlüb ərz etdi» (42a). İmam Hüseynin (ə.) Mədinədən Məkkəyə getməsi ilə bağlı verilən bu cümlədə də yalnız feillər («bağlayub», «çəkməkdə idi», «rəvanə olduqda», «gəlüb», «ərz etdi») və «üzrə», «ilə» qoşmaları türk mənşəli sözlərdir, digər sözlər isə ərəb-fars mənşəlidir və onlardan bəziləri nadir işlənən leksik vahidlərdir («əmaridar», «hövdəc», «məhmil», «cəmmal»). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, silsiləli izafətlərlə, təmtəraqlı və dəbdəbəli ifadələrlə yüklənmiş «Riyazül-qüds»ün dili «Hədiqətüs-süəda» ilə müqayisədə daha qəliz və ağırdır, müasir oxucu üçün çətin başa düşüləndir. «Riyazül-qüds»də nisbətən sadə və anlaşıqlı dillə qələmə alınmış müəyyən parçalar, ayır-ayrı yerlər də vardır. Əsərdə mükalimə şəklində qurulan və nisbətən qısa cümlələrdən ibarət olan hissələr, xüsusilə də faciəvi hadisələrin təsvirini əks etdirən səhnələr dilinin canlılığı və lakonikliyi ilə seçilir. Aşağıdakı kiçik parçalar buna nümunə ola bilər: «Bir gün Kəlimi-Turi-Sina, həzrəti-Musa kəndü vəsisi 129 Yuşa ibn Nun ilə biyabani-ələmpayani-Kərbəlayə varid olub, əsnayi-üburdə bəndi-nəleyni qırılub, payi-mübarəkin xaşakü xar məcruh və figar etdükdə münacat etdi: - İlahi, türfə halətdir kim, bu vadiyi-qəmi-mübadidə mütəəllim olduğum kimi cümlə aləmdə əziyyət bulmadım?! Vəhy irdi: - Ya Musa, bu mənzildə bənim bərgüzidəm Hüseyn qanı nahəq töküləcəqdür. İstədim, sənin qanın dəxi bu torpağə məmzuc olsun. Dedi: - Xudavənda, Hüseyn kimdir? Xitab irdi kim, nuri-dideyi-Məhəmmədül-Mustəfa və fərzəndi-dilbəndi- Əliyyül-Murtəza və çiraği-nurbəxşi-dudmani-Fatimeyi-Zəhra. Dedi: - İlahi, onun qatili kim olacaqdur?Bu zülmi-sərih kimdən zühur bulacaqdur?» . (32b) «Nagah ol məl'unin nəzəri bana sataşanda, bən fərar etdükdə, sinani-nizə ilə kətfimə urub yüzi aşağa yıxıldım. Ol məl'un qulağlarımı parə edüb, guşvarələrimi və başımdan miqnəəmi götürdi. Bən nəhayəti-vəhşətdən bihuş olub genə huşa gəldükdə gördim əmmeyi-mehribanım başım üstə əgləşüb derdi: - Ayağa dur, xeymələrə varub görəyim, bəradəri-bimarun və sayiri-Əhli-beyti-ətharun başına nə bəlalər gəlmiş» . (66a-b) «Pəs mütəvəccihi-imam Zeynəlabidin olub sordı kim, bu kimdir? Dedilər: - Əli ibn əl-Hüseyndir. Dedi: - Bən eşitdüm Əli ibn əl-Hüseyni Allah öldürdi. Həzrət buyurdı: - Əli adlu qardaşım var idi, xəlq onı cövr və sitəm ilə şəhid etdilər. İbn Ziyad dedi: - Bəli, Həqq-təala onı həlak edübdür. Həzrət buyurdı: - Cumlənin ruhi onun əmri ilə qəbz olunur. Ol kafəri- bədbəxt və sitəmgəri-dilsəxt dedi: - Sən bənim cavabıma cür'ət edərsən? Aparunız bunı həlak edüniz. Cənabi-Zeynəb bu sözi eşidəndə rişteyi-səbr dəsti-tabından gedüb, yüz iztirab ilən ayağa durub ol cənabə yapışdı, dedi: - Vallah, bu şahzadədən əl götürməzəm. Əgər bunun qətlini iradə edərsən, bəni dəxi həlak et» . (70b) Birinci nümunənin əvvəli izafət tərkibləri hesabına bir qədər qəliz olsa da, onun mükalimə şəklində verilən hissəsi sadə Yüklə 279,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|