Bakixanovun
Yüklə 279,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
130 və yığcam cümlələr şəklində qurulmuşdur və nisbətən anlaşıqlıdır. Buradakı son iki cümlə isə şeir təsirini bağışlayır, ahəngdarlığı və axıcılığı ilə diqqəti cəlb edir. İkinci nümunənin dili birinci ilə müqayisədə daha sadə və anlaşıqlıdır. Burada xalq danışıq dilindən gələn ifadələr də işlənmişdir: yüzi aşağa yıxıldım, başım üstə əgləşüb, başına nə bəlalər gəlmiş. Nümunədə birinci tərəfləri ərəb və fars mənşəli sözlərdən təşkil olunmuş frazeoloji birləşmələrin işlənməsi də diqqəti cəlb edir: nəzəri sataşanda, huşa gəldükdə. Cümlədəki sonuncu ifadə də (başına nə bəlalər gəlmiş) bu qəbildəndir. Üçüncü nümunədəki cümlələr də sadə və yığcamlığı ilə seçilir. Dialoq şəklində qurulmuş bu parçada bir- iki izafət tərkibini çıxmaq şərtilə, əksər sözlər anlaşıqlıdır. Burada türk mənşəli sözlərlə ərəb-fars mənşəli sözlərin nisbəti təxminən yarıbayarıdır. Bu parçadakı son cümlə isə xalq danışıq dilini xatırladır. Nümunədə «əl götürməzəm» frazeoloji birləşməsinin işlənməsi də diqqəti çəkir. Bu birləşmədəki fel hissəsində qeyri-qəti gələcək zaman şəkilçisində «r - z» əvəzlənməsi XIX əsr müəlliflərindən Mirzə Həsən Qarabağlı və Xurşidbanu Natəv a nın dilində də işlənmişdir (32, 35-38). Professor T.Hacıyev bu faktı Füzuli dövrü dil ənənələrinin təsiri kimi qiymətləndirir (32, 38-39). Nümunədəki «xəlq» toplu ismindən sonra xəbərin cəmdə işlənməsini də qeyd etmək lazımdır. Bu xüsusiyyət Nişatinin «Şühədanamə»sində və Füzulinin «Hədiqətüs-süəda»sında da özünü göstərir (bax: 56, 167 -168). Qeyd edək ki, «Şühədanamə»də «bəzi», «məlaikə», «xəlayiq», «el» sözlərindən sonra gələn xəbərlərin cəmdə işlənməsi, fikrimizcə, bilavasitə hərfi tərcümədən irəli gəlir. Öz kökü ilə ərəb dilinə gedib çıxan bu xüsusiyyət, yəni toplu isimdən sonra xəbərin cəmdə işlənməsində Azərbaycan ziyalılarının, o cümlədən Nişati və A.Bakıxanovun ərəb və fars dillərində təhsil almaları da, təbii ki, müəyyən rol oynamışdır. Maraqlıdır ki, A.Bakıxanov «Kitabi-Əsgəriyyə»də «xalq» sözündən sonra gələn xəbəri təkdə işlətmişdir: «Bir fikir elə ki, sən bu yerə gəlmək 131 üçün əlində bəhanə olsun və xalq bəd güman etməsin» F * F (15, 125). Bununla belə, XIX yüzilliyə aid digər orijinal əsərlərdə də «xalq» sözü ilə işlənən feli xəbərlərin cəmdə olmasına dair faktlar vardır (bax: 32, 38). «Riyazül-qüds»də yuxarıda nümunə olaraq verdiyimiz nisbətən sadə və anlaşıqlı dillə qələmə alınan hissələr bütövlükdə, götürdükdə çox deyil. Əsər, ümumiyyətlə, çağdaş oxucu üçün qəliz və çətin bir dildə qələmə alınmışdır. Onu da qeyd edək ki, A.Bakıxanov əsərdə mətn arasında ərəbcə ifadələrdən də bol-bol istifadə etmişdir. Mütərcim bəzən həmin ifadələrin türkcəyə tərcüməsini də verir. Məsələn: «Əlan inkəsərə zühra, yəni imdi belim sındı» . (60a) XIX əsr Azərbaycan ədəbi dilini araşdıran professor T.Hacıyev bu dövrə aid bəzi əsərlərdə, xüsusilə də nəzmlə yazılan, mətnlərdə ədəbi dilin ümumi mənzərəsi baxımından bir istisnaların, aparıcı meyildən kənara çıxma hallarının müşahidə olunduğunu qeyd edir. Pərakəndə halda görünən bu istisnaları klassik üslubun «qalıq-qəlpələri» adlandıran alim onlar sırasında ayrı-ayrı bəzi leksik vahidləri və bir sıra morfoloji əlamətləri göstərir (32, 34-39). «Riyazül-qüds»ün dili üzərindəki müşahi- dələr göstərir ki, burada da vəziyyət eynilə belədir: əsərdə məhz klassik üslubun, xüsusilə də «Hədiqətüs-süəda»nın təsirinin nəticəsi olan bir sıra türk mənşəli arxaik sözlər və XIX əsr ədəbi dili, elecə də çağdaş ədəbi dilimiz üçün arxaik sayılan leksik vahidlər və morfoloji əlamətlər vardır. «Riyazül-qüds»də XIX əsr Azərbaycan ədəbi dili üçün ümumişlək olmayan aşağıdakı leksik vahidləri - türk mənşəli arxaik sözləri qeydə almışıq: ayıtmaq (demək, söyləmək), bən (mən), bin (min), birlə (ilə), cuqə-cuqə (dəstə-dəstə), dişrə (çöl, bayır), dün (dünən), ilətmək (çatdırmaq), ilətdürmək (çatdırmaq), irmək (çatmaq, yetişmək), əglətmək (oturtmaq), qanda (harada), * Qafiyəli nəsrin tələbinə görə, eləcə də orijinaldakı yazılışına əsasən bu söz «etməsün» olmalıdır. 132 qanı (hanı), qaranğu (qaranlıq), qarındaş (qardaş), kimsənə (kimsə), kəndü (öz), munca (bu qədər), n e tə kim (n e cə ki), nəstə (şey), sürmək (sürtmək), şimdi (indi), şol (o), şöylə (elə), urmaq (vurmaq), varmaq (getmək), yarın (sabah), yasavul (gözətçi, keşikçi), yavuq (yaxın) və s. Göründüyü kimi, bu sözlərdən bəziləri fonetik arxaizmlərdir: bən, bin, qansı. Məlum olduğu kimi, həmin leksik vahidlərin əvəzində onların digər fonetik variantları XIX əsr ədəbi dili üçün daha səciyyəvi olmuşdur: «bən» şəxs əvəzliyi əvəzində «mən», eləcə də «bin» sayı əvəzində «min», «qansı» sual əvəzliyinin əvəzində isə bu əvəzliyin «hansı» fonetik variantı işlənmişdir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, «Riyazül-qüds»ün özündə də bu qəbildən olan sözlərin paralel olaraq sinonimləri və ya fonetik variantlarına da rast gəlirik. Məsələn: bən - mən, kimsənə - kimsə, netə kim - necə kim, şimdi - imdi, şol - ol-o, varmaq - getmək. Yuxarıda qeyd olunmayan «genə» zərfi də bu qəbildəndir: əsərdə o həm «genə», həm də «yenə» şəklində işlənmişdir. Maraqlıdır ki, yuxarıda göstərilən arxaizmlərdən «birlə», «kəndi», «urmaq» leksemləri A.Bakıxanovun müasiri, lakin folklor- danışıq üslubunun görkəmli davamçısı Qasım bəy Zakirin şeirlərində də işlənmişdir (32, 47-48). «Birlə» qoşmasına X.Natəvanın qəzəllərində də rast gəlirik (32, 38). XIX əsrə qədərki Azərbaycan ədəbi dili üçün işlək olan «ayıtmaq» felinə gəldikdə isə, bu söz Möhsün Nəsirinin «Lisanüt-teyr» əsərində (XVIII əsr) tez-tez işlənən leksemlərdəndir (50, 68, 75, 191, 217 və s.). «Riyazül-qüds»də yuxarıdakı arxaizmlərin işlənməsi, təbii ki, klassik ədəbiyyatın, xüsusilə də Füzulinin (deməli, həm də «Hədiqətüs-süəda»nın) təsirinin nəticəsi kimi dəyərləndirilə bilər. Aydındır ki, bu sözlər XIX əsr Azərbaycan ədəbi dili üçün səciyyəvi olmamış və klassik- kitab üslubunun, xüsusilə də Füzulinin təsiri ilə A.Bakıxanovun leksikonuna daxil olmuşdur. «Riyazül-qüds»ün dilində ayrı-ayrı arxaik morfoloji əlamətlər də müşahidə olunur. Əsasən feillərə aid olan əski Yüklə 279,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|