Bayram Apoyev
Yüklə 1,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
11 A a indiyə qədər bu barədə deyilmiş dumanlı fikirlərə aydınlıq gətiril- məsi; 2) XII əsrdə Gəncə və onun ətrafında türk mühitinin kifayət qədər güclü olması və bunun da Nizami yaradıcılığının ideya – este- tik görünümünə müsbət təsir göstərməsinin elmi faktlar əsasında sübuta yetirilməsi; 3) Şairin əsərlərindəki "Səqlab" və "Çin" sözləri altında əksər hallarda türk anlamının və məna-məzmun tutumunun dayandığının təsdiq edilməsi; 4) Nizami yaradıcılığında türk milli mentalitetinin bədii ini- kasının və dahi şairin bu məsələyə həssas münasibətinin aşkara çı- xarılması. Qeyd olunan əsərin elmi məziyyətlərini nəzərə alan hər bir ədəbiyyat müəllimi N.Gəncəvi yaradıcılığının, xüsusilə, "İsgəndər- namə"nin tədrisi zamanı həmin məsələyə (Nizami və türklük) xüsusi diqqət yetirməli, fikirlərini təsdiqləyən faktları bu dəyərli mənbədən seçməli, həmin faktlar üzərində şagirdlərin müstəqil düşünmələri üçün psixoloji-pedaqoji şərait yaratmalıdır. Belə faktlardan bir neçəsinə nümunə üçün diqqət yetirək. 1. "İsgəndərnamə"nin birinci hissəsi ("Şərəfnamə") sultan Nüsrətəddin Əbubəkrə (1191 – 1211), ikinci hissəsi ("İqbalnamə") isə Səlcuq hökmdarlarından biri olan Mosul hakimi İzzəddin Məsuda (1181 – 1193) ithaf olunmuşdur. Azərbaycan Atabəylərinin tənəzzül dövrünü təmsil edən Məhəmməd Cahan Pəhləvanın oğlu olan Nüsrətəddin Əbubəkr hakimiyyət uğrunda mübarizədə qardaş- larını məğlub edərək, Sultan Qızıl Arslandan sonra taxta çıxmışdı. 2. "İsgəndərnamə" türklük və türklüyə məhəbbətin, türk hu- manizmi və demokratizmin parlaq boyalarla təsviri. İsgəndərin bir türk hökmdarı kimi başlıca missiyası məhz dünyadakı ədalətsizliyn kökünü kəsmək, nahaq qanlara yol verməmək, zülmün, zorakılığın qarşısını almaqdır. 3. İsgəndərlə Nüşabənin Azərbaycan torpağında görüşməsi, fatehin bu görüşdən sonra bütün cahanda ədaləti yaymaq qərarına gəlməsi – dahi Nizaminin öz xalqına, doğma yurduna məhəbbətinin 12 A a bariz nümunəsidir. Bu məhəbbətin nəticəsidir ki, Nizami İsgəndəri qədim türk – xəzər şəhəri olan Dərbəndə gətirir, bu şəhəri çöllülərin hücumundan qorumaq üçün dindar bir türk zahidindən məsləhət alır və öz xoş niyyətini yerinə yetirir. Çöllülərin hücumundan xilas ol- maq üçün türklər – xəzərlər İsgəndərlə birlikdə mübarizə aparırlar. 4. Əslində türk xaqanı olan "Çin xaqanı" öz ordusunu döyüşə hazırlamaq üçün adlı-sanlı pəhləvanları məhz Türküstan – Turan ərazisindən toplayır. Türk hökmdarı Nüşabə kimi, Türk xaqanı da öz ağlı və fərasəti ilə nəinki İsgəndərə "dərs" verir, həm də onunla dost olur. Isgəndər xaqanın dəvətini qəbul edib ona qonaq gələrkən böyük hörmət əlaməti olaraq xaqanı öz yanında taxta əyləşdirir: Şah onu çağırdı hörmətdir deyə, Oturdu şah kimi qızıl kürsüyə. Başqa tacidarla hörmətə görə, Isgəndər yanında diz çokdü yerə. (37, 304) 5. İsgəndərin xilaskarlıq missiyasını təsvir edərkən Nizami onu hər zaman türklərin tərəfində göstərir ki, bu da şairin öz doğma xalqına məhəbbətdən irəli gəlir. Poemada rusların dağıdıcı orduları- na mənfi münasibəti tədqiqatçılar Nizamidən 2 əsr əvvəl rus qoşun- larının Bərdəyə hücum edib onu dağıtması ilə bağlayırlar. Nizami həmin tarixi hadisəni İsgəndərin dövrünə keçirir və beləliklə, ona öz mənfi münasibətini bildirir. Həddini aşmış rusları cəzalandırmaq üçün qəzəblənmiş İsgəndəri onların ardınca göndərən Nizami, onu daha böyük türk toplumunun içərisindən – Qıpçaq çölündən keçirir və türklərlə yaxın əlaqədə təsvir edir. Poemanın bu parçası Niza- minin türkün gözəlliyinə, sərbəstliyinə, azadlığına və hazırcavablı- ğına oxuduğu himn kimi səslənir. İsgəndər ruslara qarşı müharibədə ən çox türklərə arxalanır, onları özünə müttəfiq və silahdaş sayır. 6. Bir insan və hökmdar kimi Nizami İsgəndəri türk milli – mənəvi mentalitetinə uyğun təsvir etmiş, onun cəngavərliyini, təd- birliliyini, səxavət və alicənablığını ətrafında görüb – müşahidə etdiyi, haqqında tarixi-bədii məlumata malik olduğu türk hökmdar- 13 A a larına bənzətmişdir. İsgəndərdəki türk mentalitetinin bədii təqdimini daha qabarıq göstərmək üçün onun İran şahı Dara ilə qarşılaş- dırılması zəngin bədii materialdır. İsgəndər hər cəhətdən bir insan və hökmdar kimi Daraya üstün gəlir. Yalnız türk mentalitetinə xas olan bir alicənablığın ("Kişi yıxdığını kəsməz") nəticəsidir ki, İsgəndər ağır yaralanmış, ölümcül halda olan Daranın başını dizləri üstə alır, onun faciəsinə göz yaşı tökür: İsgəndər ağladı: Aman tacidar, Nökərin İsgəndər mənəm, şəhriyar. İstəməzdim görüm torpaqda səni, Öz qanına qəltan bədəni. (37, 154) Onu da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, Nizaminin türklüyü sevə-sevə tərənnüm etməsinə dair belə faktlar onun digər poemala- rında kifayət qədərdir. Həmin faktlardan hər bir əsərin təhlili za- manı tərbiyələndirici faktor kimi istifadə etmək məqsədəuyğun və zəruridir. Nizaminin həyat və yaradıcılığını tədris prosesində şagirdlərə dərindən öyrətməyin və sevdirməyin yollarından biri də dahi şair və mütəfəkkir haqqında görkəmli şəxsiyyətlərin dəyərli fikirlərindən istifadə etməkdir. Belə kəlamlardan bir neçəsinə nümunə üçün diqqət yetirək : "Əgər dünyanın bütün dövrlərdə yaşamış şairlərini bir cərgəyə düzmək lazım gəlsə, mən birinci yeri tərəddüd etmədən Nizami Gəncəviyə verərdim" (38) Bu sözlərin müəllifi görkəmli şərqşünas alim akademik Yevgeni Eduardoviç Bertelsdir. N.Gəncəvinin şəx- siyyətin və sənətini çox yüksək qiymətləndirən Y.E.Bertels onu Firdovsi ilə müqayisə edir və bu tutuşdurmada heç bir tərəddüd etmə- dən üstünlüyü dahi Azərbaycan şairinə verir: "Nizami öz zamanının ən qabaqcıl adamlarını belə ötüb keçmişdir. Onu bədii söz sahəsində dünya epopeyası yaradıcısı Firdovsi ilə tutuşduraraq deyə bilərik ki, bütün əzəmətinə baxmayaraq, Firdovsinin üzü keçmişə çevrilmişdir. O keçmişi diriltmək istəyirdi. Elə fərq bundadır ki, keçmişi diriltmək Yüklə 1,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|