Bəxtiyar tuncay

 
279 
Xaysar x. ism. Albanlar arasında yayğın olan şəxs adlarından biri. 
xaysı I ism. - ərik, qaysı Bax: örük 
xaysı II (-dır, -dırlar, -nınq, -na, -nə, -n, -nı, -nda, -ndan, -dan, -nq, -sı, -sın, -
sından, -mız, -nqız, -nqızdan, -lar, -lardırlar, -larnınq, -larğa, -larnı, -larda, -lardan, -
larımız,  -larımıznı,  -larınqız,  -larınqıznı,  -ları,  -larınınq,  -larına,  -ların,  -larında,  -
larından) // haysı əvz. – hansı: 
-Xaysıdan yeberildinq sen, dostum menim?  
-Tenqridən yeberildim men, seyiklü atam menim.  
-Hansından göndərildin sən, dostum?  
-Mən Tanrı tərəfindən göndərildim, sevimli atam.  
Tas  etməgin  aşınq  bilə  seninq  anı,  xaysı  üçün  ki  Krisdos  öldi  (Rom.  14:  15). 
Aşınla  onları  məhv  etmə  ki,  hansılar  üçün  Məsih  öldü.  Xaysın  ki  (Xaysıları) 
bununq  alğş  (bularnınq  alğışlamax)  bilə  alğışlıyım  da  yarlılar  (yarlıların) 
bununq toldurıyım ötmək bilə (Məz. 131/132: 15). 
Hansılara ki, bol ruzi-bərəkət verəcəyəm,  
Buradakı fəqirlərə doyunca ərzaq verəcəyəm.  
xayt s. t.  - hıçqırmaq 
xayt  ~  (-ma,  -mağa,  -ınq,  -qın,  -sın,  -ıyıx,  -ınqız,  -sınlar,  -mıyım,  -masın,  -
mıyıx,  -tım,  -tınq,  -tı,  -tınqız,  -tılar,  -madım,  -madı,  -madıx,  -madılar,  -ıpmen,  -
ıptırlar, -armen, -arsen, -ar, -ır, -arlar, -ırlar, -man, -mas, -mastır, -masbiz, -massiz, -
maslar,  -arlar  edi,  -ıy  edi,  -ıy  edilər,  -ıyırmen,  -ıyır,  -ıyırbiz,  -ıyırsiz,  -ıyırlar,  -
mıyırlar,  -qaymen,  -qaysen,  -qay,  -qaylar,  -mağaysen,  -mağay,  -mağaybiz,  -
mağaysiz, -mağaylar, -sanq, -sa, -sanqız, -salar, -sarlar, -masa, -masanqız, -masalar, 
-sarsen,  -sar,  -sarbiz,  -mısar,  -qan,  -qannınq,  -qanda,  -qanı,  -qanına,  -qanın,  -
qanımızdan,  -qanlar,  -qanlarğa,  -max,  -maxta,  -maxtan,  -maxımnınq,  -maxı,  -
maxınınq,  -maxına,  -maxın,  -maxından,  -maxımızdan,  -mamaxları,  -ıp)  fel.  – 
qayıtmaq,  dönmək,  çevrilmək:  Tenqri  xuvatlılarnınq,  xaytıp  baxqın  köktən  da 
kör da dərman etkin borlalıxqa bu // Tenqri xuvatnınq, xaytıp bax köktən da 
kör, şağavatlan bu borlalıxqa (Məz. 79/80: 15). 
Ey Ordular Allahı, dön, göydən bax,  
Bu tənəyi gör, qayğısına qal.  
xaytar ~ (-ma, -ma etər edi, -mağa, -ıyım, -sın, -ınqız, -mağın, -dım, -dınq, -dı, 
-dıq,  -dınqız,  -dılar,  -madınq,  -madı,  -ıpmen,  -ırmen,  -ırsen,  -ır,  -ırbiz,  -ırlar,  -
massen, -ır edi, -ıybiz, -ıy edi, -ıy edilər, -ıyırmen, -ıyırsen, -ıyır, -ıyırlar, -ğaymen, 
-ğaysen,  -ğay,  -ğaybiz,  -ğaylar,  -mağay,  -mağaybiz,  -ğay  edi,  -sa,  -masanq, 
~sarmen, -sarsen, -sar, -sarlar, -masar, -ğan, -ğandır, -ğandırlar, -ğannı, -ğanınqda, -
ğanına,  -ğanında,  -ğanlarnı,  ~max,  -maxtır,  -maxnı,  -maxına,  -ıp,  -mınça)  fel.  – 
qaytarmaq,  döndərmək,  çevirmək:  Arttırır  edi  (Yığı  etər  edi)  xaytarma 
öçəşməxin  kendininq  (kensininq)  da  yandırmadı  (küçəytmədi)  barça 
yürəklənməxin kensininq (Məz. 77/78: 38). 
Qəlblərində Ona qarşı dönük olmuşdular,  
Əhdinə vəfasız çıxmışdılar.  
xaytıp zrf. – qayıdıb, yenidən: Xaytıp tezindən yeberdim anı ki, körüp anı 
ekinçi, fərəh bolğaysiz da men xayğusuz bolğaymen (Fil. 2: 28). Buna görə mən 

---

 
280 
onu  tez  göndərdim  ki,    siz  onu  görüb  fərəhlənəsiniz  və  mən  də  rahat  (qayğısız) 
olum. 
xayvan  ism.  (<  azərb.<  ər.)  –  heyvan:  Suxlanmağın  övünə  sınqarınqnınq 
seninq...  da  ne  tuvarlarına  anınq  da  ne  eşəklərina  anınq  da  ne  barça 
xayvanlarına anınq (Çıx. 20: 17). Dostunun evinə... nə mal-qarasına, nə eşşəyinə, 
nə də hər hansı bir heyvanına həsəd aparma. 
xaz ism. – qaz (anser) 
xaz  ~ (-ma, -mağa, -ıyıx, -dım, -dı, -dılar, -armen, -ar, -arlar, -ar edi, -man, -
mandır, -ıyır, -ğay, -sa, -sar, -ğan, -ğandan, -ıp, -max, -maxı, -ıp, -almas edix) fel. – 
qazımaq: Çövrəx xazma. Bulaq qazımaq. 
xazax  (-nınq,  -qa,  -nı,  -ta,  -lar,  -larnı)  ism.  –  qazax,  kazak.  Əski  türk 
soylarından  və  Azərbaycanın  ən  qədim  sakinlərindən  biri.  Atropatrnanın  yay 
paytaxtı  Kazakanın  (Qazax)  adı  da  bu  etnik  qrupun  adından  qaynaqlanmaqda  idi. 
Tarixi  mənbələrdə  sarmatların  bir  qolu  kimi  (sarmat-kaziq  //  sarmat  //  kazaq  // 
kasoq) qeyd edilmişlər. Mühacir albanların ədəbi nümunələrində bu etnonimlə Don, 
Kuban və Zaparojye bölgələrində yaşayan kazaklar ifadə edilməkdədir: Ol  künnü 
xazaxlar  kendi  içlərinə  bolğan  eski  hetmanların  kestilər,  xaysınınq  ati 
Borodavka  edi.  Həmin  gün  kazaklar  içlərində  olan  Borodavka  adl  atamanlarını 
qətlə yetirdilər. 
xazan  (-nınq, -ğa, -nı, -da) ism. – qazan: Türk xazanı. Türk qazanı. 
xazan ~ Bax: xazğan ~ 
xazanç Bax: xazğanç 
xazançı  ism. – qazançı 
Xazancı x. ism. – albanlar içərisində yayğın soy adlarından biri 
xazar  ism.  –  xəzər.  Əski  türk  boylarından  və  Azərbaycanın  ən  qədim 
sakinlərindən  biri.  Tarixi  mənbələrdən  məlum  olduğu  kimi,  “ağ  xəzər”  və  “qara 
xəzər”  kimi  iki  subetnik  qrupa  bölünən  və  birincilərinin  ləhcəsi  ilə  alban  (qarqar-
qıpçaq)  dili  arasında  eynilik  olduğu  qeyd  edilən  xəzərlər  dini  mənsubiyyətlərinə 
görə  “erməni  xəzərlər”ə  (monofizit  xəzərlər),  “gürcü  (gurkçı,  bütpərəst,  əslində 
tenqriçi) xəzərlər”ə və “cuhut (yəhudi) xəzərlər”ə ayrılmışlar. 
Xazar  x. ism.  –  Xəzər. Albanlar  arasında  yayğın  şəxs  adlarından biri:  Xazar 
axpaş. Dyakon Xəzər. Vasil Xazar oğlu.  
xazdır ~ (-ğanda, -ıp edi) fel. - qazdırmaq 
xazğan  ~ (-ma, -sın, -dım, -dı, -ıp edi,  -ırmen, -ır, -mandır,  -ıyırmen, -ıyır, -
ğay, -ğanım, -ğanı, -ğanına, -ğanlarğa, -ğanlarından, -max, -maxından) // ğazğan ~ 
(-dım, -dı, -ırmen, -sar) // xazan ~ (-sarbiz) fel. – qazanmaq: Xazğan ya rəncbərlix 
et. Ya qazan, ya da əkinçilik er. 
xazğanç ~ (-nı, -ımnı, -ı, -ınınq, -ına, -ın, -ındən, -ınqız, -lar, -ların, -ılarından) 
// xazxanç (-ına), xazanç (-lar) ism. – qazanc: Boş xazcanç. Müftə qazanc. 
xazıx ism. - əsa, əl ağacı, sütun: Ulu xazıx. Böyük sütun. 
xazna  (-nınq,  -ğa,  -nı,  -da,  -dan,  -ma,  -mnı,  -mda,  -sı,  -sınınq,  -sına,  -sın,  -
sında, -sından, -mız, -nqız, -lar, -larğa, -larn, -larımız, -ları, -larınınq, -ların) ism. (< 
azərb.< ər.) – xəzinə 
xaznadar  ism.  (<  azərb.<  ər.+frs.)  –  xəzinədar:  Xanlıxımıznınq  bizim 
xaznadarı. Xanlığımızın xəzinədarı. 

---