279
Xaysar x. ism. Albanlar arasında yayğın olan şəxs adlarından biri.
xaysı I ism. - ərik, qaysı Bax: örük
xaysı II (-dır, -dırlar, -nınq, -na, -nə, -n, -nı, -nda, -ndan, -dan, -nq, -sı, -sın, -
sından, -mız, -nqız, -nqızdan, -lar, -lardırlar, -larnınq, -larğa, -larnı, -larda, -lardan, -
larımız, -larımıznı, -larınqız, -larınqıznı, -ları, -larınınq, -larına, -ların, -larında, -
larından) // haysı əvz. – hansı:
-Xaysıdan yeberildinq sen, dostum menim?
-Tenqridən yeberildim men, seyiklü atam menim.
-Hansından göndərildin sən, dostum?
-Mən Tanrı tərəfindən göndərildim, sevimli atam.
Tas etməgin aşınq bilə seninq anı, xaysı üçün ki Krisdos öldi (Rom. 14: 15).
Aşınla onları məhv etmə ki, hansılar üçün Məsih öldü. Xaysın ki ( Xaysıları)
bununq alğş ( bularnınq alğışlamax) bilə alğışlıyım da yarlılar ( yarlıların)
bununq toldurıyım ötmək bilə (Məz. 131/132: 15).
Hansılara ki, bol ruzi-bərəkət verəcəyəm,
Buradakı fəqirlərə doyunca ərzaq verəcəyəm.
xayt s. t. - hıçqırmaq
xayt ~ (-ma, -mağa, -ınq, -qın, -sın, -ıyıx, -ınqız, -sınlar, -mıyım, -masın, -
mıyıx, -tım, -tınq, -tı, -tınqız, -tılar, -madım, -madı, -madıx, -madılar, -ıpmen, -
ıptırlar, -armen, -arsen, -ar, -ır, -arlar, -ırlar, -man, -mas, -mastır, -masbiz, -massiz, -
maslar, -arlar edi, -ıy edi, -ıy edilər, -ıyırmen, -ıyır, -ıyırbiz, -ıyırsiz, -ıyırlar, -
mıyırlar, -qaymen, -qaysen, -qay, -qaylar, -mağaysen, -mağay, -mağaybiz, -
mağaysiz, -mağaylar, -sanq, -sa, -sanqız, -salar, -sarlar, -masa, -masanqız, -masalar,
-sarsen, -sar, -sarbiz, -mısar, -qan, -qannınq, -qanda, -qanı, -qanına, -qanın, -
qanımızdan, -qanlar, -qanlarğa, -max, -maxta, -maxtan, -maxımnınq, -maxı, -
maxınınq, -maxına, -maxın, -maxından, -maxımızdan, -mamaxları, -ıp) fel. –
qayıtmaq, dönmək, çevrilmək: Tenqri xuvatlılarnınq, xaytıp baxqın köktən da
kör da dərman etkin borlalıxqa bu // Tenqri xuvatnınq, xaytıp bax köktən da
kör, şağavatlan bu borlalıxqa (Məz. 79/80: 15).
Ey Ordular Allahı, dön, göydən bax,
Bu tənəyi gör, qayğısına qal.
xaytar ~ (-ma, -ma etər edi, -mağa, -ıyım, -sın, -ınqız, -mağın, -dım, -dınq, -dı,
-dıq, -dınqız, -dılar, -madınq, -madı, -ıpmen, -ırmen, -ırsen, -ır, -ırbiz, -ırlar, -
massen, -ır edi, -ıybiz, -ıy edi, -ıy edilər, -ıyırmen, -ıyırsen, -ıyır, -ıyırlar, -ğaymen,
-ğaysen, -ğay, -ğaybiz, -ğaylar, -mağay, -mağaybiz, -ğay edi, -sa, -masanq,
~sarmen, -sarsen, -sar, -sarlar, -masar, -ğan, -ğandır, -ğandırlar, -ğannı, -ğanınqda, -
ğanına, -ğanında, -ğanlarnı, ~max, -maxtır, -maxnı, -maxına, -ıp, -mınça) fel. –
qaytarmaq, döndərmək, çevirmək: Arttırır edi ( Yığı etər edi) xaytarma
öçəşməxin kendininq ( kensininq) da yandırmadı ( küçəytmədi) barça
yürəklənməxin kensininq (Məz. 77/78: 38).
Qəlblərində Ona qarşı dönük olmuşdular,
Əhdinə vəfasız çıxmışdılar.
xaytıp zrf. – qayıdıb, yenidən: Xaytıp tezindən yeberdim anı ki, körüp anı
ekinçi, fərəh bolğaysiz da men xayğusuz bolğaymen (Fil. 2: 28). Buna görə mən
280
onu tez göndərdim ki, siz onu görüb fərəhlənəsiniz və mən də rahat (qayğısız)
olum.
xayvan ism. (< azərb.< ər.) – heyvan: Suxlanmağın övünə sınqarınqnınq
seninq... da ne tuvarlarına anınq da ne eşəklərina anınq da ne barça
xayvanlarına anınq (Çıx. 20: 17). Dostunun evinə... nə mal-qarasına, nə eşşəyinə,
nə də hər hansı bir heyvanına həsəd aparma.
xaz ism. – qaz (anser)
xaz ~ (-ma, -mağa, -ıyıx, -dım, -dı, -dılar, -armen, -ar, -arlar, -ar edi, -man, -
mandır, -ıyır, -ğay, -sa, -sar, -ğan, -ğandan, -ıp, -max, -maxı, -ıp, -almas edix) fel. –
qazımaq: Çövrəx xazma. Bulaq qazımaq.
xazax (-nınq, -qa, -nı, -ta, -lar, -larnı) ism. – qazax, kazak. Əski türk
soylarından və Azərbaycanın ən qədim sakinlərindən biri. Atropatrnanın yay
paytaxtı Kazakanın (Qazax) adı da bu etnik qrupun adından qaynaqlanmaqda idi.
Tarixi mənbələrdə sarmatların bir qolu kimi (sarmat-kaziq // sarmat // kazaq //
kasoq) qeyd edilmişlər. Mühacir albanların ədəbi nümunələrində bu etnonimlə Don,
Kuban və Zaparojye bölgələrində yaşayan kazaklar ifadə edilməkdədir: Ol künnü
xazaxlar kendi içlərinə bolğan eski hetmanların kestilər, xaysınınq ati
Borodavka edi. Həmin gün kazaklar içlərində olan Borodavka adl atamanlarını
qətlə yetirdilər.
xazan (-nınq, -ğa, -nı, -da) ism. – qazan: Türk xazanı. Türk qazanı.
xazan ~ Bax: xazğan ~
xazanç Bax: xazğanç
xazançı ism. – qazançı
Xazancı x. ism. – albanlar içərisində yayğın soy adlarından biri
xazar ism. – xəzər. Əski türk boylarından və Azərbaycanın ən qədim
sakinlərindən biri. Tarixi mənbələrdən məlum olduğu kimi, “ağ xəzər” və “qara
xəzər” kimi iki subetnik qrupa bölünən və birincilərinin ləhcəsi ilə alban (qarqar-
qıpçaq) dili arasında eynilik olduğu qeyd edilən xəzərlər dini mənsubiyyətlərinə
görə “erməni xəzərlər”ə (monofizit xəzərlər), “gürcü (gurkçı, bütpərəst, əslində
tenqriçi) xəzərlər”ə və “cuhut (yəhudi) xəzərlər”ə ayrılmışlar.
Xazar x. ism. – Xəzər. Albanlar arasında yayğın şəxs adlarından biri: Xazar
axpaş. Dyakon Xəzər. Vasil Xazar oğlu.
xazdır ~ (-ğanda, -ıp edi) fel. - qazdırmaq
xazğan ~ (-ma, -sın, -dım, -dı, -ıp edi, -ırmen, -ır, -mandır, -ıyırmen, -ıyır, -
ğay, -ğanım, -ğanı, -ğanına, -ğanlarğa, -ğanlarından, -max, -maxından) // ğazğan ~
(-dım, -dı, -ırmen, -sar) // xazan ~ (-sarbiz) fel. – qazanmaq: Xazğan ya rəncbərlix
et. Ya qazan, ya da əkinçilik er.
xazğanç ~ (-nı, -ımnı, -ı, -ınınq, -ına, -ın, -ındən, -ınqız, -lar, -ların, -ılarından)
// xazxanç (-ına), xazanç (-lar) ism. – qazanc: Boş xazcanç. Müftə qazanc.
xazıx ism. - əsa, əl ağacı, sütun: Ulu xazıx. Böyük sütun.
xazna (-nınq, -ğa, -nı, -da, -dan, -ma, -mnı, -mda, -sı, -sınınq, -sına, -sın, -
sında, -sından, -mız, -nqız, -lar, -larğa, -larn, -larımız, -ları, -larınınq, -ların) ism. (<
azərb.< ər.) – xəzinə
xaznadar ism. (< azərb.< ər.+frs.) – xəzinədar: Xanlıxımıznınq bizim
xaznadarı. Xanlığımızın xəzinədarı.
Dostları ilə paylaş: |