Bəxtiyar tuncay

 
273 
xarşılıayaxlılar da yolduzsuz kök da özgə bularğa oxşaşlar (Qriqori Hamamanın 
“Alban dilinin qrammatikası”  əsərindən) Üçüncülər cin, antipod, ulduzsuz göy və 
bunlar kimi adları olan, özlərinin isə mövcudluğu şübhə doğuran varlıqlardırlar.  
xarşılıx (-nınq, -qa, -nı, -ta, -tan, -ın, -larından) // xarşilik (-tən, -indən) ism. - 
əkslik, ziddiyyət 
xart  (-nınq, -qa, -nı, -tan, -ı, -ın, -lar, -larnınq, -larğa, -larnı, -larda, -lardan, -
larınqa,  -larınqdan,  -ları,  -larına,  -ların,  -larından)  ism.  –  qoca:  Xartları 
kermənninq.  Şəhərin  qocaları.  Xartnı  baduhasel  etməgəysen,  yoxsa  övündür, 
nemik  atanqnı,  igitni  –  neçik  xardaşnı;  xarılarnı  –  nemik  analarnı  igit 
xatınlarnı – neçik xızxardaşlarnı, aruvlux bilə (1 Тim 5: 1). Qocanı məzəmmət 
ermə, təmiz ürəklə təqdir et atan kimi, gəncləri kiçik qardaşların kimi, qarıları anan 
kimi, gənc qızları bacıların kimi. 
xartay ~ (-ma, -dım, -dı, -ıpsen, -ıp edi, -ırmen, -ıyırmen, -mıyır edi, -sa, -ğan, 
-ıp,  -ğınça)  fel.  –  qocalmaq:  Çax  axarğınça  da  xartayğınça,  Tenqrim  menim, 
xoymağın meni // Ax saçlı bolma da xartayma, Tenqrim menim, xoyma meni 
(Məz. 70/71: 18). Yaşa dolub saçıma dən düşənə qədər ey Tanrı, məni tərk etmə. 
xartaylıx  Bax: xartlıx 
xartaymasız  sif. – qocalmayan: Menqilik tinçlixtə türüptirlər xartaymasız 
da köktəgi uçmaxqa yettilər. Onlar qocalmanın olmadığı göydəki cənnətdə əbədi 
dinclik tapdılar. 
xartaymaxsız Bax: xartaymasız 
xartla ~  fel. – qocalmaq: Xaçan ki xartlasalar. Nə vaxt ki qocalacaqlar. 
xartlan ~  Bax: xartla ~   
xartlıx  (-nınq,  -qa,  -nı,  -ta,  -ım,  -ımnınq,  -ıma,  -ı,  -ına,  -ın,  -ında)  ism.  – 
qocalıq: Xaydadırlar alar, xaysı aytıyırlar ki, igitliktən saşma  kerək  ki, xartlı 
ata saşmağay da alar, xaysı aytıyırlar: “Kim ki igitliktə friştədir, ol xartlıxında 
şaytan  bolur”?    Hanı  o  şəxslər  ki,  qocalıqda  şeytanlaşılmaması  üçün  gənclikdə 
onunla  yola  getmək  lazım  olduğunu  bildirir  və  belə  deyirlər:  “Gəncliyində  mələk 
olan, qovalanda şeytana çevrilər. 
xaruv  ism.  –  cavab  (qisas,  intiqam  anlamında):  Yürəklənməsənsiz 
yazıxlarım    üçün,  Biyim,  da  xaruv  etmə  manqa,  xaysı  ki  xulunqdan 
yaratılıpmen  (da  közdən  salma  yaratılganınqnı).    Çoxsaylı  günahlarıma  görə 
mənə  qəzəblənmə,  ya  Rəbbim,  məndən  qisas  alma,  çünki  mən  Sənin  qulun  kimi 
yaradılmışam və məni öz gözlərin önündən qovma. 
xas sif. (ər) – saf, təmiz, qarışıqsız: Xas ipək. Saf ipək (təmiz ipək). 
xasap ism. (< azərb.< frs.) – qəssab 
xasapçı Bax: xasap 
xasapxana ism. (< azərb.< frs.) – qəssabxana 
xasəvət  ism.  (ər)  –  narahatlıq,  qəm,  qüssə,  kədər:  Yalğız  bu  xaçni  kerək 
yürütkəy  çax  ölümgə  deg  da  bolma  xasəvəttə.  Yalnız  bu  xaçı  o  (Каin)  ölənə 
qədər daşımalı və daim qəm-qüssə, kədər içində qalmalı idi.  
xasır ism. – həsir 
Xas-Xatun x. ism. – albanlar arasında yayğın qadın adlarından biri 
xasna Bax: xazna 

---

 
274 
xast  et  ~  (-ərlər  edi,  -iyirmen,  -kəy,  -kən)  fel  (<  azərb.<  ər.)  –  qəsd  etmək: 
Xarib  bolğaylar  da  yaşına-yaşına  kezgəylər  alar,  ayaxlarıma  menim 
közətkəylar,  neçik  da  xast  etərlər  edi  boyumnu  (boyuma)  menim  //  Yat 
bolsunlar  da  yaşına  yürüsünlər  anlar,  ökçəmə  baxsınlar,  neçik  baxarlar  edi 
boyuma menim (Məz. 56/57:  7). 
Yolumda tələ qurub canıma qəsd etdilər,  
Mənə qazdıqları quyuya özləri düşdülər. 
xasta (-men, -dır, -nınq, -ğa, -nı, -dan, -sı, -lar, -larnınq, -larğa, -larnı, -ların) // 
asta  //  hasta  ism.  (<  azərb.<  frs.)  –  xəstə:  Xaysı  inanır,  yemə  barçanı  da  kim 
xastadır,  pancar yesin (Rom. 14: 2). Digərləri isə inanırlar ki, hər şey yemək olar, 
amma xəstələr yalnız tərəvəz yeməlidirlər. Anınq üçündür  sizinq aranqızğa  köp 
xastalar da aruvsuzlar da artıx alardırlar ki, ölüptürlər də (1 Кöр. 11: 30). Bu 
səbəbdən də içinizdə bir çoxları xəstə və natəmizdirlər, ölənlər də az deyildir. 
xastalan  ~ (-dı, -dılar, -dı da esə, -madı, -ıpmen, -ğaylar, -sa, -ğannı, -ğanlar) 
fel. – xəstələnmək 
xastalıx (-nınq, -qa, -nı, -ta, -tan, -ıma, -ımnı, -ımdan, -ınq, -ınqnı, -ı, -ına, -ın, 
-ından, -ımıznı, -lar, -larnı, -ları) ism. – xəstəlik 
xaş I (-lar, -lardan) ism. – qaş 
xaş II Bax: taş 
xaş III ism. – xaş, kəllə-paça 
xaşa ~  Bax: xaşı ~ 
xaşçı ism. – xaşçı, xaş bişirən və satan adam 
Xaşçı x. ism. – albanlar arasında yayğın soy adlarından biri 
xaşı ~ (-ma, -r edi, -yırmen) fel. – qaşımaq 
xaşın ~  fel. – qaşınmaq 
xaşla ~  fel. – xaşlamaq 
xaşlamax      ism.  –  xaşlama,  buxarda  xüsusi  qaydada  bişirilmiş  ət  yeməyi: 
Xaşlamaxı eti xoynınq. Qoyun əti xaşlaması. 
xaşlan  ~    fel.  –  xaşlanmaq:  Barça  boğunlarım  bilə  xaşlanğanmen.  Bütün 
əzələlərimlə  birlikdə  xaşlanıram.  Xaşlanıyırmen,  xovurulup  yamanlıxlarımdan 
menim. Günahlarımdan qovrulub xaşlanıram. 
xaşlavuçı ism. – xaşlama ustası 
xaşlı sif. – qaşlı: Yedi altun yüzük, üçüsü xaşlı. Yeddi qızıl üzük, üçü qaşlı. 
xaşlu Bax: xaçlu 
xaşovuç // xaşuvuç ism. – qaşov: Sekiz xaşuvuç. Səkkiz qaşov. 
xaşsız sif. – qaşsız: Eki altun yüzük, biri kiçi, xaşsız. Iki qızıl üzük, biri kiçik 
və qaşsız. 
xaşux ism. – qaşıq: On eki xaşux. On iki ədəd qaşıq. 
xaşuvuç Bax: xaşovuç 
xat (-tır, -ıma, -ımadırlar, -ımdan, -ınqa, -ımızğa, -ınqızğa, -ına, -ınadır, -ında, 
-ından,  -ındandır,  -larına)  ism.  –  qat,  mərtəbə,  səvyyə:  Eki  xat  bolıyırmen, 
bürüşiyirmen.  Iki  qat  oluram,  büzüşürəm.  Tüştu  ilgəri  Pel  bir  böləki  bilə  da 
çerüvnünq  xalını  xat-xat  ilgərtin  da  artxartın.  Bel  öz  bir  alayı  və  qat-qat 
cərgələri olan ordusu ilə öndən və arxadan hücuma keçdi. 
xat ~ I fel. – qatmaq 

---