Bəxtiyar tuncay

 
275 
xat ~ II fel. – qatılaşmaq 
xatıl ~ (-ğan, -ıp) fel. – qatılmaq: 
-Nedir çektiri canlarnınq adamlarnınq? 
-Esli da sözlüdir, üç çonstkalı ki, sağışlamaxı çüstlü edi, suxlanmaxı da dir 
aruv da yaltrağan, xatılıp baylanğandır dört materialı ten bilə ortada bolmaxı 
bilə  tınıxnınq  da  dır    sürəti  Tenqrininq  (Qriqori  Hamamanın  “Alban  dilinin 
qrammatikası”na XVl əsrdə Avedik tərəfindən edilmiş əlavədən). 
-İnsan ruhunun əsas xüsusiyyətləri nədir?  
-О, şüurlu və sözlüdür, üç hissəlidir, yəni sürətli düşünür, maraq dairəsi təmiz 
və  parlaqdır,  dörd  materiyadan  təşkil  olunan,  daxildən  canı  qəfəsdə  saxlayan 
vücudla sıx bağlıdır və Tanrının oxşarıdır. 
xatılış ism. – qatılış: Dağın ayrı 42 altın çiçək yənqi eski bilə xatılış. Daha 
başqa 42 qızıl bəzək, yenisi ilə əskisi qarışıq. 
xatın Bax: xatun 
xatındagi  sif.  –  yanındakı:  Didosnunq  arakəllixi  üçün  da  özgə  xardaşlar 
üçün xatındagi. Titin həvvariliyi və onun yanındakı qardaşları haqqında.
 
xatır (-ğa, -dan, -lar) ism. – qatır:  
-Xaysılardırlar tomruxayaxlılar?  
-Neçik at da xatır da eşək da ozgə bular kibik.  
-Təkdırnaqlılar hansılardırlar?  
-Bu at, qatır, eşşək və onlar kimilərdirlər. 
Bolmanqız  neçik  at  da  xatır,  zera  yoxtur  alarğa  (alarda)  axıl  (eslilik), 
yügəndə da noxtada xıstırırsen yanqaxların (yanqaxlarından) (ki yügən bilə da 
noxta  bilə  xoğaysen  yanqaxların)  alarnınq  ki,  sanqa  nemə  yuvuxlanmağaylar 
(heç nemə tiyməslər (Məz. 31/32: 9).  
At yaxud qatır kimi  
Şüursuz olmayın.  
Cilov, yüyən vurulmasa,  
Onlar idarə edilə bilməz 
xatış ~  fel. – qatışmaq 
xatışıl  ~  (mağa,  -dı,  -dılar,  -ğay,  -max,  -maxtır,  -ıp)  fel.  –  qatışılmaq, 
qovuşmaq: Arzani et meni xatışılmağa burungi ari atalar bilə. Məni əvvəlki ata-
babalarımla qovuşdurmaqla şərəfləndir məni.  
xatıştır  ~  (-ma,  -dım,  -dı,  -ırlar,  -ğaylar,  -ğan,  -maxı,  -maxın,  -maxından,  -
maxları, -ıp) // qatıştır ~ (-ma) fel. – qatışdırma: Külnü, neçik ötməkni, yedim da 
içkimni menim yaş bilə xatıştırdım (bulğadım) (Məz. 101/102: 10). Külü çörək 
kimi yedim, içkimə göz yaşlarımı qatışdırdım (buladım). 
xatun (-dur, -nunq, -nınq, -ğa, -nu, -nı, -da, -dan, -um, -unq, -unqnu, -unqnı, -
u,  -ı,  -ununq,  -una,  -un,  -ın,  -unda,  -undan,  -lar,  -larnınq,  -larğa,  -larnı,  -larda,  -
lardan, -larınq, -larınqıznı, -ları, -larınınq, -larına, -ların, -larından) // xatın  (-nın, -
ğa, -nı, -ıma, -ınq, -ınqnınq, -ınqa, -ı, -ınınq, -ına, -ın, -ından, -ılarğa, -lar, -lardır, -
larnınq,  -larğa,  -larnı,  -lardan,  -ları,  -larınınq,  -ların)  ism.  –  qadın,  arvad:  Xaniça 
Şahanduxt xızı Sevad xannınq da xatunu Kirkor biyninq. Xanbanu Şahanduxt 
Sevad  xanın  qızı  və  Qriqori  bəyin  arvadı.  Xatun  almax  ya  ergə  barma.  Arvad 
almaq və ya ərə getmək. Xatun sövüçi. Arvadbaz.
 

---

 
276 
xatunlu  (-dur,  -larğa)  sif.  –  arvadı  olan,  evli  kişi:  Yoxsa  xatunlularğa 
sımarlarmen,  dügül  ki  men,  yoxsa  Biy:  ayırmamağa...  kim  ki  xatunsuzdur, 
xayğurur Eyəsin, ki ne türlü biyənçli bolğay Eyəmizgə da kim ki xatunludur, 
xayğurur dünyəlikni ki, ne türlü biyənçli bolğay xatununa kensininq (1 Коr. 7: 
10, 32-33). Evli olanlara isə mən əmr edirəm, daha düzgün desəm, Rəbb əmr edir: 
qadın  ərindən  ayrılmasın...  Subay  kişi  Rəbbi  necə  razı  salmaq  barəsində  düşünüb 
Rəbbin  işlərinin  qayğısına  qalır.  Evli  isə  arvadını  razı  salmaqdan  ötrü  dünyəvi 
işlərin qayğısına qalır. 
xatunlux (-qa, -u) ism. – qadınlıq 
xatunsuz sif. – arvadsız, subay kişi: Kim ki xatunsuzdur, xayğurur Eyəsin, 
ki ne türlü biyənçli bolğay Eyəmizgə (1 Коr. 7: 32). Subay kişi Rəbbi necə razı 
salmaq barəsində düşünüb Rəbbin işlərinin qayğısına qalır. 
xavax ism. – qovaq, qovaq ağacı (populus alba)  
xavğa  ism.  –  qovğa,  mübahisə:  Zera  ol  xavğa  dügüldür  andan  ki,  ündədi 
sizni (Qal. 5: 8). Çünki bu qovğa sizi dəvət edən tərəfindən deyil. 
xavğasız sif. – qovğasız: Xavğasız, yarğusuz. Mübahisəsiz, məhkəməsiz. 
xavşa ~ fel. – kövşəmək 
xavyar ism. – kürü 
xaya  (-nınq,  -ğa,  -nı,  -da,  -dadır,  -dadırlar,  -dan,  -sı,  -sından,  -lar,  -larnınq,  -
larnı,  -ları) ism.  –  qaya:  Xaya  arası  bolsar  ya  tağ  arası  bolsar.  İstər  qaya  arası 
olsun, istərsə də dağ arası. Xayalı, tağlı yer. Qayalıq, dağlıq yer. 
xayarı Bax: xayda  
xaybatla ~  Bax: haybatla ~ 
xaybatlı Bax: haybatlı 
xayda I (-sen, -dır) ism. (< azərb. < frs) – qayda: 
-Xaysıdırlar 10 könülüxləri Arisdodelninq? 
-Ilgərisi  barlıxtır.  Ekinçi  ölçövdir.  Üçünçi  –  rəng.  Dörtünçi  –  alğan 
neməsi.  Beşinçi  –  xayda.  Altınçı  –  ne  vaxt.  Yedinçi  –  turmax.  Sekizinçi  –  ki 
neməsi bolğan. Toxuzınçı – xılmaxlıx. Onunçı – xılınmaxlıx.  
-Aristotelin 10 prinsipi hansılardır? 
-Əvvəlinci  varlıqdır  .  İkinci  ölçüdür.  Üçüncü  rəngdir.  Dördüncü  qavranılan 
şeydir. Beşinci qaydadır. Altıncı vaxtdır. Yeddinci haldır. Səkkizinci hər hansı bir 
şeyin kiminsə olmasıdır. Doqquzuncu fəaliyyətdir. Onuncu fəaliyyətin təsdiqidir. 
xayda  II  (-sen,  -dır)  əvz.  –  harada,  haraya:  Esli  etiyim  seni  da  axıllı  yolda, 
xayda  da  barsanq  da  toxtatıyım  üstünqə  seninq  sözlərimni  (Məz.  31/32:    8). 
Səni şüurlandırıb müdriklik yoluna yönəldərəm. Hara getsən də Sözümü təsdiq edər 
və  xatırladaram.  Xayda  da  bolsalar,  yaxşı  sağlıxta  xaytqaylar  kendi  övlarinə. 
Harada olsalar da evlərinə sağ-salamat dönsünlər. Zera aytır xayda da esə, 7-inçi 
kün üçün bu türlü: “Da tindi Tenqri 7-inçi kündə barça işlərindən kensininq” 
(İbr.  4:  4).  Çünki  yeddinci  gün  haqqında  belə  deyilib:  “Yeddinci  gün  Tanrı  bütün 
işlərindən əl çəkib dincəldi”. 
xayda-xayda zrf. – handan-hana, vaxtaşırı, zaman-zaman 
xaydan (-sen, -dır, -siz) əvz. – haradan?: Xaydan ya ne üçün? Haradan və ya 
nə üçün?   
-Xaydan keldinq sen, ya oşta ol, ya ol, ya bu?  

---