Bəxtiyar tuncay

 
291 
xızıllamax f. ism. – qırmızı rəngə boyama 
xızıllan ~ qızarmaq 
xızıllat ~ (-tım, -tınq, -tı) fel. – qıırmızı rəngə boyamaq 
xızıllıx (-lar) ism. – qırmızılıq, qızartı 
xızınmax  fel.  –  qızınmaq:  Evet  tözümlükləri  yox  esə,  alışsınlar;  zera 
yaxşıra  atır  alışmaz,  ne  ki  xızinmax  (1  Коr.  7:  9).Əgər  özlərini  saxlaya 
bilmirlərsə,  qoy  ailə  qursunlar.  Çünki  ehtirasdan  yanmaqdansa  ailə  qurmaq  (ailə 
ocağında qızınmaq) daha yaxşıdır.  
xızxardaş (-qa, -tan, -ı, -ınınq, -ın, -ımızsen, -ımızğa, -ımıznı, -larnı, -larıma, -
ları, -larınınq) ism. – bacı: Xartnı baduhasel etməgəysen, yoxsa övündür, neçik 
atanqnı,  igitni  –  neçik  xardaşnı;  xarılarnı  –  neçik  analarnı  igit  xatınlarnı  – 
neçik  xızxardaşlarnı,  aruvlux  bilə  (1 Тim 5: 1). Qocanı məzəmmət ermə, təmiz 
ürəklə təqdir et atan kimi, gəncləri kiçik qardaşların kimi, qarıları anan kimi, gənc 
qızları  bacıların  kimi.  Šahat  ki,  yoxtur  erkimiz  xızxardaşlarnı-xatınlarnı 
yürütmə  birgəmizgə,  ne  türlü  özgə  arakəllər  da  xardaşları  Eyəmizninq,  da 
Gepa?  (1  Коr.  9:  5).  Məgər  digər  həvarilər,  Rəbbin  qardaşları  və  Kefa  kimi 
yanımızda imanlı bacı və arvadımızı gəzdirməyə ixtiyarımız yoxdur? 
xızlıx  (-ımdan,  -ın) ism.  – qızlıq, bakirəlik: Bir  yıl  birgəmə  turdu  da  meni 
xızlıxımdan  xoydu  da  halikkə  manqa  nemə  berməgə  kləməstir  (Albanların 
məhkəmə sənədlərindən). O mənimlə bir il yaşadı və bakirəliyimdən məhrum etdi, 
hələ də əvəzində bir şey vermək istəmir. 
xızmət // xızmet ism. (< azərb. < ər.) – xidmət 
xızmətkar  (-ı,  -lar,  -larınqnınq,  -ları)  //  xizmetkar  (-lar)  ism.  –  xidmətçi, 
xadim 
xızmet Bax: xızmət 
xızmetkar Bax: xızmətkar 
xızmetkarlıx (-qa) ism. xidmətçilik, qulluqçuluq 
xızmış  sif.  –  qızmış,  közərmiş:  Temirdın  xızmış  olturğuç.  Dəmirdən 
közərmiş (halda olan) oturacaq (stul). 
xızoğlan Bax: xız-oğul 
Xızoğlan x. ism. Bax: Xız 
xız-oğlan ism. – oğlanqız, gemofrodit. Cinsi bəlli olmayan insan: Ne erkək da 
ne tişi, neçik xız-oğlan. Oğlanqız kimi nə erkəkdir, nə də dişi. 
xız-oğul ism. – qız övlad 
xızov  (-dan,  -u,  -undan)  ism.  –  bürkü:  Yetkinçə  boldu  anqar  anabadda; 
susamaxına  xızovdan,  suvsuzluxuna  yetkinçə  etti  anqar  (Qan.  2:  10).  Onları 
səhrada tərk etmədi (tək qoymadı), bürkünün doğurduğu susuzluqlarını yatırdı. 
xlıç Bax: xılıç 
xlıx Bax: xılıx 
xlın ~  Bax: xılın ~ 
xn Bax: xın 
xncal Bax: xıncal 
xo  ~    fel.  –  qoymaq,  taxmaq  (ata  noxta,  üzəngi  taxmaq  anlamnda  işlənir): 
Bolmanqız neçik at da xatır, zera yoxtur alarğa (alarda) axıl (eslilik), yügəndə 
da  noxtada  xıstırırsen  yanqaxların  (yanqaxlarından)  (ki  yügən  bilə  da  noxta 

---

 
292 
bilə  xoğaysen  yanqaxların)  alarnınq  ki,  sanqa  nemə  yuvuxlanmağaylar  (heç 
nemə tiyməslar (Məz. 31/32: 9).  
At yaxud qatır kimi  
Şüursuz olmayın.  
Cilov, yüyən vurulmasa,  
Onlar idarə edilə bilməz 
xobuz ism. – qopuz. Əski türk simli aləti. 
xobuzçı ism. – qopuzçu, qopuz çalan, musiqiçi: Xobuzçı bar edir birgəmizgə 
da  övdə  olturup  içiy  edix.  Yanımızda  musiqiçi  (qopuzçu)  vardı,  evdə  oturub 
içirdik. 
xoç (-lar, -larnınq, -ları) ism. – qoç: Bütöv xurbannı tüzəlgən sunıyım sanqa 
xoçlar  bilə  da  temyan(lar)  bilə  da  sanqa  sunıyım  tuvarlar  bilə  (tuvarlar  da 
eçkilər) // Xurbanlar tüz u tolu sunıyım sanqa xoy bilə da temyən bilə da sanqa 
sunıyım ögüzlər da eçkilər (Məz. 65/66: 15). 
Kökəldilmiş heyvanları  
Sənin üçün yandırma qurbanı verəcəyəm.  
Qoçların xoş tüstüsü Sənə sarı qalxacaq,  
Təkələri, öküzləri qurban gətirəcəyəm. 
Da  kiygəylər  xoçları  xoyunlarnınq,  tüzlər  (enqişlər  //  egişlər)  köp  etsərlər 
aşlıxlarnı  //  Da  kiysinlər  tişisin  xoylarnınq,  tüzlər  köp  etkəylər  aşlıx  (Məz. 
64/65: 14). 
Çəmənlərin sürülərlə dolur,  
Dərələrini taxıl bürüyür.  
Onlar cuşa gəlib tərənnüm söyləyir! 
xoçi Bax: xoyçi 
xoçxar Bax: xoç 
Xodaberdi // Xodaberdi x. ism. – albanlar arasnda yayğn şəxs adlarından biri: 
Budax Xodaberdi oğlu. 
xoca  (-dır, -nnq, -ğa, -nı, -sı, -sına, -sın, -sından, -lar, -larnnq, -larğa, -larnı, -
larda,  -lardan,  -ları,  -larına)  ism.  (frs.)    -  varlı,  dövltli:  Xoca  oğlu  yılan  yedi  – 
ayttılar ki hakimliktir anqar; yarlınınq yedi esə – ayttılar, açlıxtan yedi (Alban 
atalar sözü).  Varlının oğlu ilan yedi, dedilər ki,  dərmandır (həkim məsləhətidir), 
kasbın oğlu yedi isə, dedilər ki, acından yeyib. 
Xoca x. ism. - albanlar arasnda yayğın şəxs adlarından: Rum-Xoca, Ulu Xoca, 
Xoca Donuş oğlu... 
xocalan ~ (-ma, -dınq, -ır, -ıyırmen, -ıyırlar, -ğaysen) fel. – varlanmaq 
xocalat ~ (-ırsen, -ıyır, -ıp) fel. – varlandırmaq, var-dövlət sahibi etmək 
xocalı Bax: erli 
xocalıx  (-tır,  -nınq,  -qa,  -nı,  -ta,  -tan,  -ımda,  -ınqnı,  -ı,  -ına,  -ın,  -ından,  -
larınqdan) ism. – zənginlik, var-dövlət: Yeri yubanmaxnınq xarnın Mariamnınq 
anqlıyırmen,  xaysında  Tenqri  töşədi  türlü-türlü  yubanmaxnı  da  xocalıxnı.  
Mərhəmət yeri deyiləndə, mən Məryəmin bətnini başa düşürəm ki, Tanrı oranı hər 
cür  nemət və zənginliklə bəzəmişdir. 
Xocu x. ism. – albanlar arasnda yayğın şəxs adlarından biri 
xoxu (-su, -lar) ism. – qoxu, iy, ətir 

---