Bəxtiyar tuncay

 
289 
xıyınsız  sif.  -  əzab-əziyyətsiz:  Xıyınsız  da  tözməxsiz  neçik  xutulğaymen 
köplüçündən yazıxlarımnınq menim? Əzab və əziyyətsiz çoxsaylı günahlarımdan 
necə qurtula bilərəm? 
Xıymət x. ism. – albanlar arasında yayğın olan şəxs adlarından biri 
xıyna ~ (-ma, xıynıyım, -ınqız, -dım, -dınq, -dı, -dınqız, -dılar, -r, -rbiz, -rlar, -
rlar edi, xıynıy edilər, xıynıyırmen, xıynıyır, xıynıyırsiz, xıynıyırlar, xıynıyır edilər, 
-ğay,  -ğaylar,  -mağay,  -sanq,  -sanqız,  -sarlar,  -ğan,  -ğanda,  -ğanına,  -ğanlar,  -
ğanlarınqnı, -ğanlarına, -maxlarından, -p) fel. – zülm etmək, əzab-əziyyət vermək, 
işkəncə etmək: Çövrəmə  boldular  menim  (Çöp-çövrəmni  aldılar)  itlər  köp  da 
yığınları  yamanlarnınq  xapsadılar  meni  çövrəmni  aldılar  //  Çöp-çövrəmni 
aldılar  köplüxü  itlərninq  da  kazanlarnınq  da  törəsizlər  esirgövsüz  xıynıyırlar 
meni  //  Çöp-çövrəmni  aldılar  köp  türlü  itlərninq  da  kazanlarnınq  ki, 
dinsizlərdirlər da taş yürəklilər (Məz. 21/22: 17). 
Şər insanlar dəstəsi məni dövrəyə aldı,  
İt sürüsü kimi yan-yörəmi bürüdülər,  
Ayaqlarımı, əllərimi deşdilər.  
xıynal ~ (-ma, -mağa, -dım, -dnq, -dı, -dıx, -dınqız, -dılar, -madı, -ıpmen, -ır, -
ırbiz,  -ır  edi,  -mas  edi,  -ıy  edilər,  -ıyırmen,  -ıyırsen,  -ıyır,  -ıyırlar,  -mıyırsen,  -
ğaymen,  -ğay,  -sa,  -masa,  -sarlar,  -masarlar,  -mısarlar,  -ğan,  -ğanınınq,  -ğanına,  -
ğanlar, -ğanlarğa, -mağan, -ğan boldunquz, -max, -maxtan, -maxımnınq, -maxı, -ıp) 
Bax: xıyınlan ~ 
xıynalı  sif. - əzabverici, əzablarla dolu: Xolıyır  anı  birsi  üçün  ki,  yebergəy 
Lazarosnu xardaşlarına anınq ki, bolmağay alar da kelgəylər bu xıynalı yergə. 
Ondan  yalnız  bir  şey  xahiş  edir  ki,  Lazarı  qardaşlarının  yanına  göndərsin  və  o, 
əzabverici (əzablarla dolu) yerə düşməsin. 
xıynavçı Bax: xıynavuçı 
xıynavuçı  (-sın,  -larnınq,  -larım,  -larımnınq,  -larınqızgə,  -larınınq,  -ların)  // 
xıynavçı  //  xıynovçı  ism.  –  zalım,  zülümkar,  əzazil:  Hadir  ettinq  (Hadirlədinq) 
alnıma menim xıynavuçılarimnınq közlərininq  (incitüçilərimnnq közgə) xarşı 
xıstıruçılarımnınq menim (Məz. 22/23: 5). 
Zalımlarda qorxmaram, çünki Sən mənimləsən,  
Sənin əsan, Sənin dəyənəyin mənə təsəlli verir.  
Düşmənlərimin qarşısında  
Mənim üçün süfrə açırsan,  
Başıma ətirli yağ çəkirsən,  
Ağzınadək camımı doldurursan 
Anqmadılar  xolun  anınq  kününə,  xaçan  (xaysı  künnü)  xutxardı  alarnı 
xolundan xıstıruçılarınnq alarnınq (xıynavuçılarnınq) (Məz. 77/78: 42). 
Xatırlamadılar Onun qüdrətini,  
Zalmdan azad etdiyi günü 
xıynovçı Bax: xıynavuçı 
xıynovlu Bax: xıyınçı 
xıynuçı Bax: xıynavuçı 
xız  (-nınq, -ğa, -nı, -dan, -ım, -ımnınq,  -ıma, -ımnı, -ınq,  -ınqnınq, -ı, -ıdır, -
ınınq,  -ına,  -ın,  -ını,  -ından,  -lar,  -larbiz,  -larnınq,  -larğa,  -larnı,  -larınq,  -ları,  -

---

 
290 
larınınq,  -larına,  -ların,  -larında,  -larından,  -ılarğa)  //  xz  –  ism.  –  qız:  Yeberdilər 
manqa  yığpaşkün  Çubux  uruşqandan  sonqra  ki  kelgəymen  Mayram  Laçın 
xızılarğa.  Bazar günü, Çubuxuruşqan bayramından sonra mənə xəbər göndərdilər 
ki, Laçının qızı Mayramgilə gəlim. 
Xız  x.  ism.  –  Qız  bürcü,  12  bürcdən  biri:  Üsnə  köknünq  xoydular  Taracu 
ortasına Aslannınq da Xıznınq. Göydə Tərəzi bürcü Aslan və Qız bürcləri arsında 
bərqərar oldu. 
xız  ~  (-ma,  -dı,  -ıyırmen,  -ıyır,  -ğan,  -mış)  fel.  –  qızmaq:  Xızdı  yürəkim 
menim xarnıma (xanıma) menim da sağışıma (alğışıma) menim yandı ot (Məz. 
38/39: 4). 
Köksümdəki qəlbimə köz doldu.  
Dərin düşünəndə yanıb-yaxıldım,  
xızar  ~  fel.  –  közərmək,  qızarmaq:  Xızarmaxı  da  isi  ötməkninq 
yənqirməklikidir  cannınq  tirlikkə.  İsti  çörəyin  qızarması  ruhun  həyata  yenidən 
bağlanmasının əlamətidir. 
xızart ~ fel. – qızartmaq, al rəngə boyamaq: Eki kez xızartqan ipək. İki dəfə 
qırmızı rəngə boyadılmış ipək. 
xızbaşlı Bax: xızılbaşlı 
xızdır  ~  (-dım,  -dınq,  -dı,  -ırlar,  -mas,  -ıyır,  -ğay,  -ğansen,  -ıp)  fel.  – 
qızdırmaq: Günəşninq isisi kündüz xızdırmas da ne keçə aynınq sövxü ötməs // 
Günəş kündüz sanqa yazıx etməgəy da ne ay keçə (Məz. 120/121: 6). 
Gündüz günəşin ziyanı sənə dəyməz,  
Gecə ay da sənə zərər verməz.  
xızdırıl ~ fel. – qızdırılmaq: Sövükünq nunq otu, salınğan yergə, xızdırılsın 
canlarımızda  bizim.  Qoy,  Sənin  yerə  göndərilmiş  məhəbbətinin  atəşi  qəlbimizi 
qızdırsın. 
xızğına ism. – kiçik qız, qızcığaz: Erlər da xatunlar, xartlar da igitlər, çax 
ki  xızğınalar  surp  yüxövgə  yügürdülər.  Kişilər və qadınlar, qocalar və gənclər, 
hətta kiçik qızcığazlar müqəddəs kilsəyə yüyürdülər. 
xızğa ~  Bax: xızğır ~ 
xızğanç (-tır) fel. – xəsis, simic, qısqanc 
xızğançlan ~ fel. – xəsislik etmək, simiclik etmək, qısqanmaq 
xızğançlıx ism. – xəsislik, simiclik: Xızğançlıx bilə saçarlar, xızğançlıx bilə 
örərlər. Xəsisliklə səpərlər, qısqanclıqla yığarlar. 
xızıl Bax: xırmızı 
xızıl-alaca balıx Bax: xızılalacabalıx 
xızılalacabalıx ism. – qızıl balıq (salmo faria):  
xızılbaş  (-nınq, -qa, -larnınq) ism.  – qızılbaş, şiə. Alban mətnlərində bu adla 
Azərbaycan Səfəfilər imperatorluğunun millətindən asılı olmayaraq bütün əhalisi və 
təkcə  Azərbaycan  türkləri  və  farslar  yox,  həm  də  və  hətta  həmin  dövrdə  bu 
imperatorluun  sınırları  içərisində  yaşayan  monfizitlər  nəzərdə  tutulur:  Mirsacan 
xızılbaş  ermenisi.  Azərbaycan  İmperatorluğu  ərazisində  yaşayan  monofizit. 
Xızılbaşlarnınq yığövü, xayda ot xoyup yügünç etərlər. Qızılbaşların kilsəsi oda 
siyayiş edilən yerdir (Bu halda parslar nəzərdə tutulur) 
xızılbaşlı // xızilbaşlı Bax: xızılbaş 

---